Tái hiện Lễ hội “Ăn lúa mới” của đồng bào Xơ Đăng

(LVH) - Chiều 27/3/2016, đồng bào Xơ Đăng đến từ làng Mô Bành I, xã Đăk Na, huyện Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum đã tái hiện Lễ hội “Ăn lúa mới”, một trong những lễ hội lớn của đồng bào Xơ Đăng và đây cũng là hoạt động kết thúc chuyên đề “Tháng Ba - Mùa con ong đi lấy mật - Tây Nguyên đại ngàn” tổ chức tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội).

Lễ hội “Ăn lúa mới” của người Xơ Đăng nhánh Xơ Teng ở huyện Tu Mơ Rông là một trong những lễ hội lớn, thường được tổ chức vào tháng 8, tháng 9 (âm lịch). Khi lúa đã chín rộ, người Xơ Đăng nhánh Xơ Teng ở huyện Tu Mơ Rông bắt đầu thu hoạch và mở hội ăn mừng lúa mới. Tùy theo phong tục của từng làng mà lễ hội được tổ chức theo quy mô và hình thức khác nhau. Thông thường Lễ hội “Ăn lúa mới” của người Xơ Đăng nhánh Xơ Teng chia làm hai giai đoạn: Giai đoạn thứ nhất là ăn lúa mới tại mỗi gia đình (Ka pa neo); Giai đoạn thứ hai là uống rượu mừng lúa mới tại cộng đồng làng (On đrô tơ triêng).

Chủ hộ khấn tại ruộng lúa

Trong giai đoạn thứ nhất: Ăn lúa tại mỗi gia đình. Khi phát hiện lúa đã chín, chủ hộ đưa các thành viên trong gia đình đến rẫy lúa của mình, chủ hộ dùng cây le tươi có lá đánh dấu các vị trí chuẩn bị tuốt lúa, đến chỗ lúa chín đều nhất, chủ hộ khấn: “Ơ thần Lúa, hôm nay tôi xin phép được thay mặt mọi người trong gia đình, xin được lấy nắm lúa đầu tiên này, xin được rước hồn lúa về với gia đình chúng tôi cho chúng tôi được no đủ”. Chủ hộ khấn ông trời (Giàng) xin thần Lúa (Noa Sai) cho họ rước thần lúa về với dân làng, với ước nguyện cầu mong cho dân làng không thiếu lúa để ăn, cuộc sống luôn luôn no đủ, sung túc.

Các thành viên trong gia đình tuốt lúa đưa về kho

Sau đó, chủ hộ tuốt nắm lúa đầu tiên làm phép, cả gia đình bắt đầu làm công việc tuốt lúa. Tuốt lúa xong họ đưa lúa về kho (gần rẫy lúa) để cất giữ, mỗi nhà chỉ mang một gùi lúa lớn về nhà để cúng lúa mới. Trên đường mang lúa về nhà, khi gặp ngã ba, ngã tư họ bẻ một cành cây chắn ngang các lối đi phụ, chỉ để lại một lối đi chính từ kho lúa về nhà mình với suy nghĩ không cho hồn lúa đi lạc lối khác.

Lúa mang về được rang khô, giã và nấu một nồi cơm lớn

Khi mang lúa về đến nhà, các gia đình lấy lúa rang cho khô và giã, lấy gạo nấu một nồi cơm lớn, thức ăn chuẩn bị trước của mỗi gia đình để ăn cơm mới gồm: thịt rừng, cá suối, rượu ghè. Họ bày cơm mới và thức ăn, rượu ghè ra giữa nhà, chủ hộ đọc lời khấn: “Hôm nay hồn lúa đã về với chúng ta, chúng ta cùng nhau đánh chiêng, uống rượu mừng hồn lúa về với chúng ta, cho chúng ta được no đủ”.

Chủ hộ bôi tiết gà lên trán các thành viên trong gia đình

Khấn xong, chủ hộ cắt tiết một con gà, rồi lấy tiết bôi lên trán tất cả mọi người trong gia đình với ý nghĩa mong cho mọi người được khỏe mạnh, có sức khỏe để làm nương rẫy, để cuộc sống được no đủ. Sau đó, chủ hộ vắt nắm cơm đầu tiên để ăn, uống rượu, tiếp đến mọi người trong gia đình cùng ăn, uống rượu, múa hát đánh chiêng vui vẻ cho đến tận khuya, cuộc vui tạm nghỉ.

Sau khi chủ hộ ăn nắm cơm đầu tiên thì đến lượt các thành viên trong gia đình

Khi tất cả các gia đình trong làng đã ăn mừng lúa mới, già làng tập trung các chủ hộ để thông báo Lễ hội uống rượu “Mừng lúa mới” của tất cả cộng đồng làng. Trong lễ này, già làng đóng vai trò chủ lễ. Già làng thông báo cho tất cả các gia đình trong làng chuẩn bị thức ăn như: thịt rừng, chim chuột, cá suối, rau măng, ghè rượu…Và một công việc không thể thiếu trong Lễ hội uống rượu mừng lúa mới đó là phong tục dựng cây nêu, công việc này do nam giới trong làng thực hiện. Khi mọi công việc đã chuẩn bị xong, Lễ hội “Mừng lúa mới” bắt đầu.

Gìa làng làm lễ tại nhà rông

Từ sáng sớm của ngày bắt đầu lễ hội, tất cả các gia đình trong làng đều phải đóng kín cửa, không ai được phép ra vào, cơm và các loại thức ăn được nấu sẵn và để lên giàn bếp, rượu ghè cũng được các gia đình chuẩn bị đầy đủ. Gìa làng là người đầu tiên được phép mở cửa và đi một mình đến nhà rông. Sau đó, già làng đánh một hồi trống báo hiệu cho tất cả nam giới trong làng mang lễ vật như: heo, gà, cá suối, rượu ghè tập trung về nhà rông. Lễ vật được bày tại cột chính của nhà rông.

Các thành viên trong làng cùng nhau ăn cơm mới và uống rượu

Chuẩn bị xong, Gìa làng đọc lời khấn: “Ơ Giàng , ơ thần Lúa, hôm nay hồn lúa về với làng chúng tôi, chúng tôi cầu mong thần lúa cho chúng tôi sang năm mới và mãi mãi đừng thiếu thức ăn, dân làng không phải đói, xin hồn lúa hãy ở với chúng tôi, cho chúng tôi được no đủ”. Sau lời khấn, già làng ăn cơm mới và uống rượu làm phép, các thành viên trong làng lần lượt uống rượu và ăn cơm mới.

Các thành viên trong làng cùng nhau nhảy múa, uống rượu, ca hát

Uống rượu ở nhà rông xong, già làng đưa tất cả mọi người ở nhà rông lần lượt đi đến từng gia đình trong làng (đoàn đi theo hướng tay trái, già làng là người đi đầu tiên) đến mỗi nhà, các gia đình mang cơm, rượu, thức ăn ra tiếp đoàn. Già làng làm phép và sau đó mọi người cùng ăn cơm, uống rượu rồi lại tiếp tục đến nhà khác.

Du khách tham dự Lễ hội "Ăn lúa mới"

Khi đã đi đến tất cả các gia đình trong làng, đoàn lại quay lại nhà rông. Già làng thông báo cho tất cả các thành viên trong làng tập trung về nhà rông để mở hội “Mừng lúa mới”. Rượu ghè và thức ăn từ mỗi gia đình lần lượt được mang đến nhà rông, cả cộng đồng làng cùng nhau uống rượu, múa hát, đánh cồng chiêng và tổ chức các trò chơi, trò diễn dân gian cho đến tận khuya. Khi lửa đã tàn, rượu đã nhạt, lễ hội chính “Ăn lúa mới” của người Xơ Đăng nhánh Xơ Teng kết thúc.

Hải Yến (Ảnh: Đào Loan)