Tái hiện “Lễ giải hạn đầu năm” của dân tộc Tày, Nùng

(LVH) - Trong chuỗi các hoạt động tháng 1 với chủ đề “Xuân vùng cao”, sáng ngày 11/1, đồng bào dân tộc Tày, Nùng tỉnh Thái Nguyên đã tái hiện “Lễ giải hạn đầu năm” tại không gian Làng dân tộc Tày, Nùng, Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Viêt Nam (Đồng Mô - Sơn Tây - Hà Nội).

Lễ giải hạn đầu năm là một phong tục, hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng dân gian truyền thống của cộng đồng dân tộc Tày, Nùng đã tồn tại từ bao đời và còn được lưu giữ, bảo tồn cho đến tận ngày nay. Lễ giải hạn đầu năm nhằm xua đuổi đi cái xấu, cầu mong năm mới an lành, mọi việc hanh thông, thuận lợi, giảm bớt các rủi ro, vận hạn, bệnh tật, cầu mong an lành cho cả năm.

Muốn làm lễ giải hạn, việc đầu tiên là phải tìm gặp thầy then (mè then), tào (lạo slay) để xem ngày lành, sau đó tiến hành chuẩn bị lễ vật và đi đón thầy về nhà làm lễ giải hạn.

Đồ lễ được chuẩn bị đầy đủ

Đồng bào dân tộcTày, Nùng cũng như một số dân tộc khác quan niệm vũ trụ có ba tầng gồm: Tầng trời (các vị thần thánh và người âm sống), tầng dưới đất (con người sống), tầng dưới nước (thuộc các loài sống dưới nước). Theo dân tộc Tày, Nùng con người gồm có 12 “khoăn” thường thì “khoăn” và thân xác ở cùng nhau. Khoăn là vật dao động. luôn biến đổi, khoăn có thể rời thể xác đi chu du ba cõi. Khoăn đi lâu không về người sẽ mệt mỏi ốm sau, khoăn đi hết thì người sẽ chết. Khi người chết đi khoăn sẽ biến thành ma (phi). Phi cũng có phi lành và phi ác. Phi lành phù trợ cho con cháu làm ăn nhưng nếu ững xử không tốt thì phi lành cũng quay trở lại quở con cháu, gây hoạn nạn. Đồng bào dân tộc Tày, Nùng tin tưởng vào tổ tiên với lòng tin tuyệt đối thể hiện qua câu thành ngữ “Cây sống nhờ rễ, quả sống nhờ cành, người sống nhờ có tổ tiên” do vậy tổ tiên là phi lành hộ mệnh.

Thầy cúng làm lễ tại không gian nhà dân tộc Tày

Muốn làm được lễ giải hạn việc đầu tiên là phải tìm thầy Then và thầy pựt để xem ngày lành, sau đó tiến hành chuẩn bị các lễ vật và đi đón thầy về để làm lễ. Các đồ cúng thì mỗi thầy có những yêu cầu riêng và tùy thuộc và điều kiện của từng gia đình để sắm lễ. Để chuẩn bị cho một lễ giải hạn, ngoài bàn thờ tổ tiên, các hoạt động của thầy Then được diễn ra tại đây. Còn mâm nhỏ nữa gọi là mâm hành khiến tức là lễ vật cho các quân binh nhà thầy Then, thầy pựt đi lên giới để xin lộc, xin thiên đình để ban phúc và đề đạt nguyện vọng của gia chủ.

Các lễ vật trong mâm bao gồm một con gà luộc (Cáy tổm) có đủ lòng, mề, tim, gan. Một gói xôi nếp (khẩu nua), một chai rượu và một bát gạo có thắp hương cắm ở giữa bát. Ngoài mâm lễ hành khiến gia chủ phải chuẩn bị hai cây chuối rừng (ti đeng), hai chiếc thuyền hoa, một con gà trống (cáy mạ) tượng trưng là con ngựa làm phương tiện cho quân binh nhà thầy lên thiên giới, bên cạnh phải có thêm hũ gạo nhỏ đặt cạnh mâm hành khiến tượng trưng cho số lương thực để dành cho quân nhà thầy ăn trên đường đi làm việc.

Thầy làm lễ xong, gia chủ mang đồ hóa vàng

Nhưng cơ bản các lễ vật 3 hoặc 5 bát gạo, trứng, nhiều hình nhân được cắt bằng giấy, cành cây, hoa quả…Thầy được mời về gải hạn là người có khả năng giao cảm với thế giới thần linh, những người đã khuất hoặc dự báo được những vận hạn của người khác thông qua nhãn qan của mình. Trong lễ cúng giải hạn thầy cầm cây đàn Tính, còn thầy pụt thì có chiếc quạt và xóc nhạc (nhiều quả nhỏ ghép lại với nhau bằng các vòng tròn sắt đồng). Màu sắc chủ đạo trong trang phục thầy cúng là các màu chàm, đỏ, vàng, trắng. Mỗi một màu tương ứng với một vị thần linh. Khi những làm điệu then cổ cất lên tiếng xóc nhạc, đàn tính, lời then tạo nên không gian nghi lễ huyền ảo mang đậm dấu ấn tổng hòa của thiên, địa, nhân.

Thầycúng cùng đoàn lễ sang không gian nhà dân tộc Nùng làm lễ dâng sao giải hạn

Lời khấn của thầy cúng: “Hôm nay là ngày lành tháng tốt, gia chủ làng dân tộc Tày tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam chọn được ngày đẹp, giờ đẹp, đón thầy về làm lễ giải hạn cầu an cho gia đình một năm mới mọi người mạnh khỏe, làm ăn”.

Trong nghi lễ gồm có các bước sau: Nhập môn, thỉnh tướng (bước vào với tổ tiên để báo lên tổ tiên, mời tổtiên về để con cháu trong gia gia đình được dâng các lễ vật), bốc mệnh (dự đoán bản mệnh của người để biết được khái quát về công danh tài lộc, sự thọ yểu, thăng trầm, những bệnh tật hay tai họa trong cuộc đời), trừ tà (diệt trừ tà ma, quét sạch những vận xui, rủi ro), hành yên, lập phú (cầu bình an, tài lộc). Trong đó các thầy có kể nhiều đoạn du ký, vào chợ trợ, lên thiên đình có những động thái sa man (ma nhập vào người) nói chuyện với ma, phán quyết với người, kiểu lên đồng một lúc sau sẽ trở lại bình thường. Trong lễ cúng giải hạn ngoài những lời Then, điệu hát thì thầy còn dùng the gỗ để giao quẻ, xin tài lộc cho gia đình. Nếu gia chủ thành tâm và âm phần tốt thì việc xin quẻ sẽ diễn ra tốt đẹp.

Thầy làm lễ tại không gian nhà dân tộc Nùng

Lễ cúng giải hạn đầu năm của người Tày, Nùng vừa đặc sắc về hình thức lại vừa chứa đựng những giá trị cổ truyền. Với một lòng tin thuần phác, người dân tộc Tày, Nùng làm lễ giải hạn nhằm cầu mong một cuộc sống an lành, sung túc. Giải hạn là một nét tín ngưỡng độc đáo tồn tại lâu đời vừa đặc sắc về hình thức lại vừa chứa đựng những giá trị tâm linh đặc biệt và là một nét đặc sắc của loại hình văn hóa tín ngưỡng cần được gìn giữ, bảo tồn và phát huy.

Thúy Nga