Tái hiện Lễ cưới của dân tộc Giẻ Triêng tại "Ngôi nhà chung"

(LVH) - Sáng ngày 23/6/2024, tại không gian làng dân tộc Giẻ Triêng, Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội), đồng bào Giẻ Triêng đến từ tỉnh Kon Tum đã tái hiện Lễ cưới truyền thống của dân tộc mình, đây là một trong những hoạt động chính trong tháng 6 với chủ đề “Truyền thống văn hóa gia đình các dân tộc Việt Nam” tại “Làng”.

Theo quan niệm của người Triêng, lễ cưới hỏi là dấu mốc quan trọng trong chu trình sinh sống và trưởng thành của mỗi con người. Từ xa xưa, phong tục hôn nhân của người Giẻ Triêng đã rất văn minh: một vợ, một chồng, chung thủy.

Nhà trai mang lễ vật sang nhà gái 

Dân tộc Giẻ Triêng (nhóm Triêng) ở xã Đăk Dục, huyện Ngọc Hồi có một sự khác biệt trong văn hóa cưới hỏi của mình, đó là vẫn còn những bậc cha mẹ hứa hôn và ép duyên con cái của mình cưới xin theo đúng ý cha mẹ. Ngay từ khi mới sinh ra, những đứa trẻ sẽ được cha mẹ định ước hôm nhân, 2 gia đình sẽ qua lại với nhau cho đến khi những đứa trẻ lớn lên, tới tuổi thì cha mẹ sẽ ép cưới thông qua nghi lể hỏi cưới (người Triêng gọi là lễ Nhẹ Đak). Việc ưng thuận lấy nhau là một điều tốt, nhưng cũng có những cặp không ưng thuận với nhau cũng vẫn phải nghe lời cha mẹ, tìm hiểu, bầu bạn với nhau rồi cưới nhau theo phong tục và ý nguyện của gia đình.

Trước lễ cưới, cô gái tỏ tình bằng việc dành dụm những sản vật đầu mùa như bắp, dưa, mía… và tranh thủ mọi cơ hội để tặng cho chàng trai. Người con trai hiểu đó là biểu hiện thiêng liêng của tình yêu nên cũng tìm cách tặng lại cô gái những xâu thịt nướng, những ống rượu ngon trong những lễ hội, tiệc tùng. Sau đó người con gái hát những lời bóng gió, có nội dung than thân trách phận, muốn có hơi ấm vợ chồng và tìm cách nhờ người bạn hẹn người con trai đi ngủ ở nhà rông.

Nhà gái chuẩn bị những bó củi hứa hôn

Tuy nhiên, việc xin ngủ ở nhà rông, chỉ là việc giúp hai người hiểu nhau hơn và có giấc mơ phong tục dẫn đến hôn nhân. Về khuya, khi giấc ngủ cận kề, người bạn thân của cô gái sẽ qua nhà rông con trai soi tìm chân người con trai và gãi nhẹ vào bàn chân. Người con trai nhận được tín hiệu và đi theo cô gái dẫn đường đến nhà rông con gái. Đêm ấy, họ ngủ với nhau, nhưng không phải ngủ như vợ chồng, mặc dù chung tấm chăn đắp. Giấc ngủ này đem đến cho chàng trai giấc mơ có thể lành hoặc dữ. Nếu lành như mơ thấy mặt trời mọc, bụi le tốt, suối nước trong… và dữ như gặp cây đổ, đá lở, suối nước đục… giấc mơ là điềm báo trước cho cuộc hôn nhân. Nếu gặp phải giấc mơ dữ, chàng trai sẽ tìm cách để thông báo với cô gái rằng chúng ta có duyên nhưng không có phận; ngược lại, nếu mơ thấy điều lành, hai bên có thể xin phép cha mẹ, gia đình để vun đắp cho tình yêu phát triển cho đến khi gia đình 2 bên có thể báo với già làng, mối tình đã được chấp nhận.

Chú rể nâng gùi củi hứa hôn do cô dâu chuẩn bị trong Lễ cưới

Sau khi nghe lời khuyên răn và dạy dỗ của cha mẹ, họ hàng, người thân, đôi trai gái thống nhất tiến tới hôn nhân, họ sẽ thông báo cho gia đình của mình biết và cùng nhau chuẩn bị cho đám cưới. Đối với người con gái, để chuẩn bị cho đám cưới, người cô gái phải dệt nhiều tấm vải để làm những bộ trang phục, khăn choàng, tấm đắp để làm quà cho nhà trai đồng thời cũng thể hiện sự khéo léo tỷ mỉ của bản thân, mẹ của cô gái cũng truyền dạy kỹ thuật dệt vải truyền thống và những quy tắc ứng xử khi về nhà chồng; còn chàng trai sẽ được người cha của mình bày cách đan lát những chiếc gùi, chiếc giỏ, rèn những nông cụ như dao, rựa, cuốc, rìu để phục vụ cho cuộc sống sau này.

Nhẹ Dăk là nghi lễ nối duyên của đôi trai gái. Để tổ chức lễ, hai bên gia đình nhà trai và nhà gái sẽ bàn bạc thống nhất với nhau về địa điểm tổ chức lễ, sau đó sẽ mời một bà hoặc ông làm mai mỗi đứng ra dàn xếp mọi việc từ lễ hỏi cho đến lễ đám cưới giữa hai gia đình.

Cô dâu và chú rể uống rượu cần

Người mai mối đóng góp một phần rất quan trọng trong các nghi lễ, người mai mối còn có trách nhiệm rất lớn trong việc sẽ là người đại diện, bàn bạc với gia đình 2 bên mọi việc từ lễ hỏi cho đến lễ cưới, cũng là người hòa giải 2 bên gia đình khi gặp chuyện khúc mắc, bất đồng với nhau. 2 bên gia đình cũng trả công cho người mai mối những lễ vật lớn như: ghè rượu ngon nhất, gạo ngon nhất, miếng thịt to và ngon nhất,….

Sau khi thống nhất thời gian và địa điểm giữa hai gia đình, người mai mối sẽ mời đôi trai gái đến địa điểm trước sự chứng kiến của người thân, bà chuẩn bị một ly nước, sau đó lấy tay nhúng nước quẹt lên đầu chú rể và cô dâu để ép duyên, kể từ đây hai người có mối nhân duyên ràng buộc với nhau, hai người được công nhận chính thức là vợ chồng, sau này sẽ không được bỏ nhau. Nếu cặp đôi bỏ nhau sẽ bị phạt một con trâu theo quy định của làng.

Người mai mối mời cô dâu, chú rể và họ hàng nhà gái ăn cơm chung

Sau khi người mai mối tổ chức xong nghi thức chấm nước trên đầu đôi trai gái, Sau khi tổ chức xong lễ Nhẹ Đak, người mai mối mối sẽ loan tin khắp cả làng biết về hôn sự của đôi trai gái này.

Đám hỏi

Đám hỏi sẽ được người mai mối tiến hành vào ban đêm, lần lượt từ nhà trai sang nhà gái. Phong tục của người Triêng cho rằng đám hỏi phải bí mật vì sợ con nhện sa, con gián bậy, đó là cách nói bóng gió rằng sợ những kẻ xấu bụng lời ra, tiếng vào làm ảnh hưởng đến hạnh phúc lứa đôi. Vì vậy, trong đám hỏi chỉ có những người thân tham dự.

Trong lễ hỏi, một con gà sẽ là vật hiến sinh, bà mai ông mai sẽ là người tiến hành lễ ăn hỏi còn cắt cổ gà. Nếu bên nhà trai thì nhà gái sẽ cắt cổ gà và ngược lại, đôi trai gái sẽ nắm lên cánh tay của người cắt tiết con gà và ngược lại. Người mai mối khấn xin phép thần linh và bắt chéo 2 cần rượu đưa cho đôi trai gái kéo cần xuống rồi hai bên gia đình mới biết cách xưng hô họ hàng hai bên uống, rồi lần lượt đến cha mẹ 2 bên cùng những người thân. Con gà được cắt tiết xong, người nhà sẽ mang đi mổ lấy gan và chế biến món ăn cùng với cơm mới. Đôi trai gái sẽ được cắt 1 miếng gan và nhúm cơm để ăn, uống rượu để làm phép, sau đó hai bên gia đình từ nay chấp nhận sui gia, thông gia trong gia đình. Rồi họ chúc tụng, ăn uống vui vẻ, không quên bàn bạc chuyện tổ chức lễ cưới. Sau đó, bên gái ra về trước và chuẩn bị đón bên nhà trai và người mai mối đến tổ chức đám hỏi tại nhà mình, các nghi lễ diễn ra như bên nhà trai. Kể từ đây, chàng trai, cô gái được phép gọi cha, mẹ đôi bên.

Đám cưới

Lễ cưới của người Giẻ Triêng thường được tổ chức vào tháng 11 đến tháng 12 hàng năm khi cả làng đã thu hoạch xong vụ mùa của gia đình và ăn cơm mới. Để chuẩn bị cho lễ cưới, cô gái sẽ cùng với những người bạn của mình lên rừng chặt củi để làm củi hứa hôn để cô gái biếu cho nhà chồng, những lóng củi được chặt đều đặn, được chẻ tại chỗ rồi chuyển về nhà gái chất thành đống chờ ngày chuyển sang nhà trai. Theo phong tục, trước khi nên vợ, nên chồng, Cô gái phải chuẩn bị những bó củi đẹp để mang sang cho nhà trai trong lễ cưới.

Cô dâu và chú rể cắt tiết gà trống tại nhà cô dâu

Công việc chuẩn bị cho đám cưới

Cửi hứa hôn, phong tục truyền thống tốt đẹp trong đám cưới người Giẻ Triêng. Theo phong tục của người Giẻ Triêng, con gái dân tộc Giẻ Triêng khi bước qua tuổi 15 bắt đầu nghĩ tới việc vào rừng đốn củi để đủ điều kiện lấy chồng.

Mỗi lần lên rẫy, các bà mẹ lại chỉ dẫn tỉ mỉ cho các cô con gái bé nhỏ của mình cách nhận biết cây củi “hứa hôn”. Tiêu chí đốn củi nhiều, đẹp, đều đồng nghĩa với việc sau này tình yêu đôi lứa của cô gái này với chàng trai càng trở nên sâu nặng.

Cô dâu và chú rể cắt tiết gà mái tại nhà chú rể

Loại củi được người Giẻ Triêng chuộng nhất đó là cây xà nu (thông) và dẻ, một loại cháy nhanh và một lâu tàn, đây là những cây mọc khá thẳng, vừa chắc phơi khô và cõng về nhà, khi đốt rất đượm than. Điều này, ở một góc độ nào đó được hiểu như lời cầu mong về một tình yêu cháy bỏng mà thủy chung, son sắt của đôi vợ chồng trẻ. Tiêu chí đốn củi nhiều, đẹp, đều đồng nghĩa với việc sau này tình yêu đôi lứa của cô gái với chàng trai càng trở nên sâu nặng. Khi đã chuẩn bị củi hứa hôn đồng nghĩa với việc đã biết tỏ tình. Củi hứa hôn là của hồi môn nhà con gái đem dành cho nhà trai. Sau khi đã chuẩn bị đủ số lượng củi, cố tìm đến chàng trai mà mình “ưng cái bụng” để “đánh tiếng”, nếu chàng trai đồng ý thì buổi tối tự nguyện đến tâm sự với cô gái tại nhà Rông. Theo phong tục ở đây, chỉ cần quan sát củi hứa hôn có thể đoán biết được phẩm chất, tài khéo léo của người thiếu nữ đó, giỏi giang hay vụng về. Cây củi được chặt bằng, bó củi đều nhau có nghĩa cô con dâu khéo tay. Thiếu nữ phải dùng dao chặt củi thật tỉ mỉ thành 5 cánh nhưng từng thanh củi nhất thiết không được rời ra.Việc chặt củi và chẻ những thanh củi cũng thể hiện sự khéo léo, tỉ mỉ của người phụ nữ. Theo tục trước đây, khi đi đốn củi hứa hôn, người con gái phải tự mình vào rừng tìm cây và đốn củi mang về, nhưng nay, người thiếu nữ có thể nhờ người thân giúp đỡ.

Cô dâu và chú rể cùng gùi những bó củi hứa hôn do cô dâu chuẩn bị về nhà chú rể

Ngày nay, phong tục củi hứa hôn trong cộng đồng dân tộc người Giẻ Triêng được thực hiện mang tính tượng trưng. Trong mỗi dịp cưới hỏi của các cặp vợ chồng trẻ, nhà gái chỉ cần chuẩn bị 10 đến 15 bó củi để cô gái cõng về nhà chồng. Việc làm này được đưa vào nội dung của hương ước trong các buôn làng, qua đó vừa giữ được tập tục văn hóa của dân tộc, vừa bảo đảm không chặt củi phá rừng, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển cây rừng.

Bên canh chuẩn bị củi cho đám cưới, cô gái còn chuẩn bị những bộ trang phục thổ cẩm với hoa văn đặc sắc cho mình và làm lễ vật cho nhà trai. Để có những tấm thổ cẩm như vậy, cô gái đã chuẩn bị từ rất lâu, có khi mất vài năm mới xong. Việc dệt được những tấm thổ cẩm đẹp cũng thể hiện sự tài hoa, khéo léo và tinh tế của người phụ nữ, đây cũng là một trong những thước đo đánh giá phẩm chất của người phụ nữ. Người dệt vải thổ cẩm càng đẹp, càng nhiều hoa văn thì càng chứng tỏ người đó giỏi giang. Các loại hoa văn trên sản phẩm dệt vải thổ cẩm được tạo ra thể hiện ý tưởng phong phú và gắn liền với tự nhiên của người dệt, lấy cảnh sắc trong thiên nhiên để đưa vào sản phẩm dệt vải…là sự sáng tạo của cô gái khi dệt vải thổ cẩm truyền thống.

Cô dâu và chú rể cùng uống rượu 

Để chuẩn bị cho đám cưới, đôi bạn trẻ mỗi người một việc, trong khi cô gái cùng bạn bè và người thuân của mình chuẩn bị củi và những vật dụng cần thiết cho đám cưới thì phía nhà trai, chú rể cũng chuẩn bị cho đám cưới của mình từ rất sớm. Ngay sau khi thống nhất việc cưới xin với cô gái, chàng trai sẽ bắt tay vào chuẩn bị lễ vật tặng cô gái như việc đan những chiếc gùi cũng như rổ rá, nong nia, rèn dao, rựa là những vật dụng cần thiết cho các hoạt động sinh hoạt của một gia đình. Những việc này giúp chú rể thể hiện sự khéo léo, cần cù cũng như sự chu đáo của bản thân đối với gia đình nhỏ trong tương lai của mình. Chiếc gùi mang nhiều may mắn và cô dâu tương lai sẽ luôn mang chiệc gùi chứa đầy hạnh phúc.

Gần đến ngày diễn ra lễ cưới, chú rể cùng với các thanh niên trai tráng trong làng đã chia nhau lên rẫy để cài bẫy bắt con chim, con chuột, con thú, ra sông thả lưới quăng chài bắt cá và chế biến thành những món ăn trong ngày cưới. Đặc biệt, trong đám cưới không thể thiếu con chuột, một trong những hiện vật quan trọng để chia của cho nhà gái và những cô gái đi lấy củi.

Những người già, ngồi bên bếp lửa nhà rông, chế tác nhạc cụ dân gian từ những ống lồ ô, vỏ quả bầu khô để vui chơi trong ngày cưới, âm thanh của những nhạc cụ ấy sẽ thay lòng họ chúc phúc cho đôi vợ chồng trẻ. Những người phụ nữ cũng tất bật vào rừng tìm cây mây đắng, lấy những đọt măng, hái rau rừng để chế biến thành những món ăn không thể thiếu trong ngày cưới.

Khi mọi công việc chuẩn bị cho một đám cưới được hoàn tất, mọi người cùng tất bật, vui vẻ thực hiện các nghi lễ chính trong đám cưới của đôi trẻ.

Ngày đầu tiên của lễ cưới cô gái cùng với những người bạn của mình sẽ gùi những bó củi sang nhà trai.

Các lễ vật được chuẩn bị trong ngày cưới

Theo phong tục, người Giẻ Triêng chọn ngày lành tháng tốt để cõng củi sang nhà trai, chàng trai chuyển cho bố mẹ để họ xếp lượt đầu tiên. Công việc này giống như việc mở móng, động thổ xây nhà ở. Những người thân và người quen được mời và được thông báo, nếu họ có bà con bên nào thì về bên đó. Nếu cô dâu chú rể cùng làng thì họ được tổ chức đám cưới cùng ngày, nếu khác làng thì thường tổ chức vào hai ngày khác nhau để họ có điều kiện vui với dân làng ở cả đôi nơi.

Chuyển củi xong, nhà trai tiến hành lễ cưới. Lễ cưới của nhà trai sẽ được những người họ hàng cùng góp lại, sau khi nhà trai chuẩn bị thức ăn xong, người mai mối sẽ thông báo cho nhà gái sang để tiến hành làm lễ, nhà trai chuẩn bị 1 con heo, ghè rượu để làm lễ. Việc đầu tiên người mai mối sẽ mời bố đẻ của cô gái cầm con dao để cắt tiết của con heo, họ hàng (những ai chưa có con, những người có con mới đẻ) sẽ cầm vạt áo của cô dâu để cầu con cháu đầy đàn, cuộc sống no đủ cho đôi trai gái và cho bản thân, những đứa con nhỏ của họ sẽ không đau ốm, không khóc đêm. Lúc này người mai mối sẽ đặt tay lên ghè rượu khấn rằng “hứa hẹn với nhau, yêu thương nhau, sinh nhiều con cái, sống với nhau đến nhắm mắt, xuôi tay. Nếu chẳng may, một trong 2 người chết đi trước, một năm sau người còn sống mới được thay đổi tình cảm, mới được lấy người khác”.

Sau nghi thức lễ kết thúc, người mai mối mới nói cô dâu mời họ hàng nhà gái vào ăn cơm chung với nhà trai. Sau khi mọi người lần lượt ăn uống xong, người mai mối tiếp tục nghi lễ tặng lễ vật, là lễ thức quan trọng trong lễ cưới.

Đôi trai gái đứng cạnh chiếc gùi để trang phục truyền thống mà cô gái đã chuẩn bị. Mẹ cô gái sẽ lấy bộ trang phục đẹp nhất mặc lên người cho cô gái. Đại diện 2 gia đình uống rượu đổ ra ống nứa để chúc nhau, 2 bên gia đình bắt đầu đối đáp giao duyên với nhau.

Đông đảo du khách đến tham quan Làng Van hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam

Từng người từng người lần lượt hát đối đáp qua lại, ai uống rượu cứ uống rượu, ai hát cứ hát say sưa cho đến trưa. Sau đó nhà gái và họ hàng ra về, mang theo vật dụng của chàng trai và quà của nhà trai tặng.

Ngay sau đám cưới, theo hướng dẫn của nhà trai một số ít củi còn nguyên bó được nhà gái cõng đi cho các gia đình thân thiết bên chú rể và gia đình đã giúp nhiều rượu, thịt trong đám cưới.

Lễ cưới ở nhà gái

Tổ chức các nghi lễ ở nhà gái được thực hiện vào ngày hôm sau. Nhà gái sẽ thông qua người mai mối mời nhà trai qua. Trình tự các nghi lễ được thực hiện như bên nhà trai, lợn của nhà gái sẽ được đại diện của nhà trai cắt tiết. Phần tặng lễ vật, tấm dồ đẹp nhất được bố mẹ đẻ khoác cho chú rể, 1 tấm đôi khoác cho đôi vợ chồng mới cưới. Trong lễ cưới của hai gia đình đều không có đánh cồng chiêng.

Đồng bào các dân tộc đang hoạt động tại Làng cùng chung vui với Lễ cưới của đồng bào Giẻ Triêng

Ngày xếp củi được coi là ngày cưới nên cũng có nghi lễ trong khi xếp củi. Sau khi củi cưới đã được rã ra, sẵn sàng cho việc xếp củi, cô dâu phải lấy những thanh củi đầu tiên, tự tay đưa cho chồng, rồi người chồng mới chuyển chúng cho bố mẹ của mình để họ tự tay xếp lượt củi cưới đầu tiên lên dàn khuôn đã chuẩn bị sẵn (dàn đáy). Sau nghi lễ đó những người thân mới tiếp tục xếp củi cưới thành khối vuông vức. Theo phong tục của người Giẻ – Triêng, sau khi nhà trai nhận củi, đôi trai gái đó coi như đã thành vợ, thành chồng, họ không được quan hệ tình cảm (yêu) với người khác. Trong ngày xếp củi, nhà trai làm cơm đãi những người xếp củi và nhà gái. Hoàn tất việc xếp củi, phần nghi lễ trong quy trình hôn lễ coi như đã hoàn tất, phần còn lại chỉ là việc tổ chức tiệc cưới chiêu đãi làng và người thân.

Đồng bào các dân tộc đang hoạt động tại Làng cùng uống rượu cần chung vui cùng đồng bào Giẻ Triêng

Nhà trai cũng như nhà gái phải chuẩn bị từ 10 đến 30 ghè (ché). Số rượu này một phần do gia đình chuẩn bị trước, một phần do người trong dòng tộc, người thân cho. Đối với thực phẩm, bò và heo được mổ thịt ngay trong đêm, một số thịt được nướng sơ rồi sau đó mới mang đi để chế biến thành các món ăn. Số thịt heo, thịt bò còn lại được xẻ thành từng miếng gần bằng nhau, xâu bằng lạt tre để làm quà chia đều cho bà con, họ hàng, người mai mối.

Điều đặc biệt, tới giờ phút này, tiếng chiêng mới vang lên, mọi người cùng nhau nhảy múa, uống rượu theo nhịp cồng chiêng từ nhà trai sang nhà gái.

Đồng bào các dân tộc đang hoạt động tại Làng cùng du khách trong vòng xòe đoàn kết

Lễ cưới truyền thống của đồng bào Giẻ Triêng là một hoạt động thiết thực và ý nghĩa do chính chủ thể văn hóa thực hiện nhằm giới thiệu một nét phong tục tốt đẹp của dân tộc Giẻ Triêng tại “Ngôi nhà chung” của cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam và cũng là cơ hội để đồng bào Giẻ Triêng quảng bá việc gìn giữ những phong tục, nghi lễ, những nét văn hóa độc đáo của dân tộc mình tới đông đảo du khách tham quan.

Phạm Hương