Tái hiện Lễ cúng bến nước của dân tộc Gia Rai

(LVH) - Lễ cúng bến nước do đồng bào Gia rai đến từ tỉnh Gia Lai thực hiện vào ngày 26/5 tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội). Lễ cúng bến nước mang ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh của cộng đồng yên tâm hơn về mặt tinh thần đã có thần Yang che chở, phù hộ độ trì cho cây cối, hoa màu phát triển tốt, không bị sâu bọ phá hoại mùa màng, cho nguồn nước dồi dào quanh năm để phục vụ cho sản xuất cũng như sinh hoạt hàng ngày của dân bản.

Từ ngàn đời nay trong ý nghĩ của đồng bào dân tọc Gia Rai, hình ảnh bến nước gần gũi và thiêng liêng. Bến nước là tặng phẩm của thiên nhiên (thiên nhiên của họ là Thần), họ nhờ thần gội rửa bụi đất của nương rẫy để mỗi bước lên nhà sàn là mọi nhọc nhằn tan biến. Ở một phương diện nào đó, bến nước đồng nghĩa với Làng, là cùng những người uống chung một nguồn nước. Xa làng là xa bến nước, nhớ làng là nhớ bến nước, về làng là về với bến nước, làm lễ pơ thi là để người ta vĩnh biệt bến nước. Tình yêu đôi lứa luôn có bến nước vun đắp, làm lãng mạn hơn, son sắc hơn nên họ cũng thướng trao những chiếc vòng đính hôn nơi bến nước. Bến nước cũng là nơi rửa sạch bụi trần của tự nhiên, thanh lọc tâm hồn con người, trả con người lại cho sự tinh khiết của tình làng.

Già làng họp dân làng tại nhà Rông để chuẩn bị lễ cúng bến nước

Người Gia rai quan niệm rằng: Yang Ia (Thần Nước) là vị thần cung cấp nguồn nước mát lành, sức khỏe và bình an cho dân làng. Hàng năm, khi mùa màng đã thu hoạch xong người Gia rai thường tổ chức Lễ cúng giọt nước (bến nước) để tạ ơn Thần nước mang những điều tốt đẹp đến dân làng.Người Gia rai tin rằng ở mỗi khúc sông có một vị thần cai quản. Những vị thần cai quản sông nước được người Gia rai gọi chung là Yang Ia. Cầu Yang Ia ban nguồn nước dồi dào để phục vụ canh tác, sản xuất mùa vụ bội thu, dân làng được ấm no, khỏe mạnh. Xin Yang đừng trách phạt, gây họa cho dân làng khi dân làng thực hiện việc dọn dẹp, vô tình động đến nơi cư ngụ của Yang Ia.

Đồng bào chuẩn bị lễ vật gồm heo, gà và ghè

Trên dải đất Trường Sơn - Tây Nguyên nơi nhiều dân tộc anh em khác cùng sinh sống trên vùng đất này đều coi nước là người mẹ thiên nhiên, vị thần được tôn sùng bậc nhất ở đây. Họ quan niệm không ăn cơm còn sống được cả tháng trời, không có áo mặc thì chỉ bị lạnh thôi, còn không có nước thì không thể sống được. Do đó, Thần nước được người Tây Nguyên thờ cúng long trọng và vô cùng linh thiêng. Giọt nước đối với đồng bào dân tộc Gia rai ở Tây Nguyên là một biểu tượng văn hóa hết sức độc đáo, nó gắn liền với đời sống văn hóa, tinh thần, tâm linh của bà con buôn làng.

Dân làng đi thành hàng dọc từ làng ra bến nước.

Không quy định thời gian cụ thể, nhưng thường vào tháng 4, tháng 5 dân làng tổ chức cúng Lễ cúng bến nước. Già làng họp dân làng tại nhà Rông để chuẩn bị lễ cúng bến nước, thông báo tới dân làng biết ngày tổ chức làm lễ cúng để người dân chuẩn bị thu xếp thời gian góp vui, góp công, góp rượu, góp rau… Địa điểm tổ chức tại khu bến nước của làng, đây được xem là nguồn nước chính để phục vụ sinh hoạt cho cả công đồng làng, là không gian linh thiêng được thần linh (yang Ia) ban tặng trong quá trình lập làng.

Dân làng mang lễ vật đi thành hàng dọc từ làng ra bến nước.

Trước khi diễn ra lễ, những người đàn ông khỏe mạnh trong làng ra phát quang nơi giọt nước và dọn vệ sinh. Đồng bào làm giàn cúng bằng cây le để họ rào xung quanh giọt nước, chủ yếu là họ sợ đàn gia xúc uống nước, phá phách.

Lợn và gà được thiêu lửa trước khi cạo lông và vặt lông

Lễ vật để thực hiện gồm một con heo, một con gà và ghè.

Trước nghi lễ già làng dùng vật cứng đập lợn và gà. Sau đó thanh niên trong làng tiến hành mổ bụng moi gan ngay cạnh giọt nước để làm lễ vật dâng Yang Ia. Sau đó đồng bào bài trí lễ vật trong lá chuối gồm thịt heo, gà cắt phần gan được cắt nhỏ ra mỗi thứ một ít, phần thịt để cúng này để bên cạnh ghè rượu và ly bằng lồ ô. Sau khi bài trí xong, thầy cúng lấy nước bằng lồ ô đổ xuống ghè và bắt đầu khấn.

Thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng

Lời khấn của thầy cúng:
Ơ người tôglô người thần nước, thần núi, sấm sét
Con jrai ở trong nước prao hueng, cua, tôm
Đẹp thể, đẹp người
Đừng chà đạp xin Yang đừng trách phạt
Chúng tôi vét nước chúng tôi dâng gà
Hỡi thần cây cối, tre nứa, thần núi rừng
Hãy đến đây với chúng tôi cùng uống rượu, cùng ăn gan gà này.
Hỡi thần suối núi Chan, hãy băng qua núi, qua rừng, Thần suối Ai hãy men theo bờ ruộng, thần suối Kleng theo hướng đôg, thần suối Tong Bra dọc theo khe suối, thần suối Pok hãy đến vơi giọt nước Ia Phí chúng tôi. Hôm nay chúng tôilàm lễ dâng lên các vị thần gan gà, gan heo và rượu tưới lên bến nước
Nước rượu mát gan gà gan heo
Cần gà thi chúng tôi dâng gà
Cần heo thi chúng tôi dâng heo
Chỉ cần thần muốn chúng tôi dâng
Cho dân làng nguồn nước dồi dào
Dân làng được ấm no, sức khỏe dồi dào
Con cháu không bị bệnh tật ốm đau
Xin hãy cho chúng tôi dòng nước trong trẻo, tràn trề.

Kết thúc nghi lễ già làng là người đầu tiên uống rượu cần sau đó đến dân làng

Kết thúc lời khấn già làng dùng một que nhỏ khơi thông những cặn bẩn, sau đó người giúp việc cho già làng nhận lấy quả bầu khô lấy nước đổ vào ghè rượu già làng là người đầu tiên uống rượu cần sau đó dân làng mới uống. 

Dân làng nô đùa dưới dòng nước mát

Có thể nói, đồng bào Tây Nguyên đã tạo dựng cho mình một nét văn hóa đẹp từ bến nước. Con suối chảy giữa rừng và làng là ranh giới giữa văn hóa và tự nhiên. Con suối chảy qua làng hay giọt nước đầu làng là tặng phẩm của rừng già cho con người, nó được chắt ra từ sự tinh túy của rừng để đem đến cho sự sống tốt đẹp cho con người. Âm thanh gợi nhớ của người Tây Nguyên là cồng chiêng, hình ảnh gợi nhớ của họ là bến nước dù đi xa đến đâu vẫn nhớ giọt nước buôn làng mình. Từ bến nước đồng bào Tây Nguyên đã tạo dựng một cuộc sống nghĩa tình. Giữ gìn bến nước cũng như giữ gìn hồn mình, buôn làng mình.

Phụ nữ dân tộc Gia rai hứng nước gùi về nhà

Tái hiện Lễ cúng bến nước là hoạt động thiết thực và ý nghĩa do chính chủ thể văn hóa thực hiện nhằm giới thiệu bản sắc văn hóa truyền thống của người Gia rai tại “Ngôi nhà chung” của cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam, đồng thời đây là cơ hội để đồng bào Gia rai quảng bá việc gìn giữ những phong tục, nghi lễ, những nét văn hóa đặc sắc của dân tộc mình tới du khách khi đến tham quan "Làng".

Phạm Hương