Họa tiết trang trí chánh điện chùa Khmer tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam

(LVH) - Đối với dân tộc Khmer, ngôi chùa - chánh điện Khmer không chỉ là công trình văn hóa tiêu biểu, có ý nghĩa đặc biệt trong đời sống tâm linh của đồng bào Khmer mà ngôi chánh điện thiêng liêng ấy còn là nơi tập trung cao nhất tinh hoa, trí tuệ, nơi đồng bào gửi gắm niềm tin, sức mạnh, sự sáng tạo không ngừng trong nghệ thuật trang trí và đây chính là một trong những điểm đặc trưng nhận dạng kiến trúc chùa Khmer.

Ở chánh điện chùa Khmer, các họa tiết, hoa văn trang trí thường mô tả hoa lá, các vị thần có ảnh hưởng tới cuộc sống con người... theo quan niệm của đồng bào Khmer và hình tượng rắn thần Nara, như một biểu tượng quyền lực, được sử dụng để trang trí trên mái công trình và đây là một trong những điểm đặc trưng nổi bật nhất.

Chánh điện Khmer tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam

Mái của Chánh điện có chiều cao 13,7m, được lợp bằng ngói vảy cá. Có ba lớp mái dốc chồng lên nhau. Ở hai đầu hồi của cấp mái trên không có mái che và được bít kín. Phía trước mái trên cùng cao hẳn lên trời tạo thành hình tam giác cân hai bên gọi là Hô-chen. Hô-Chen được các nghệ nhân Khmer chạm trổ rất công phu với các họa tiết trang trí theo phép đối xứng, trang trí dày đặc những dây lá cuộn, lá và hoa đủ loại, trong nền hoa lá này, có phù điêu là biểu tượng Sách - Stra Chan Pen, là kinh sách quý có khuôn phép mẫu mực về trí tuệ và đạo đức. Hô-chen có góc trên luôn nhỏ hơn hai góc nằm còn lại, đỉnh mái hai bên nhô ra ngoài và trên đó có gắn Chi-vel uốn cong như đuôi rồng cao vút lên trời tạo sự nhẹ nhàng cho mái chùa.

Mái Chánh điện Khmer

Kết thúc từng lớp mái có trang trí hoa văn cao thấp, dầy, thưa bao quanh cả bốn cạnh, kết hợp với diềm mái từng lớp bằng thân thần Rắn Naga như bò từ trên trời xuống rồi ngóc đầu lên, vừa tạo vẻ nhẹ nhàng cho mái, vừa như là “đường kết nối” giữa ba lớp mái tượng trưng cho ba cõi Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới trong đạo Phật.

Các lớp mái Chánh điện Khmer như là “đường kết nối” các cõi trong đạo Phật

Để lên chánh điện, phải đi qua các cổng nhỏ của chánh điện, qua tam cấp, nơi có các tượng thần giữ cửa. Các tượng này được chế tác dựa theo truyền thuyết Khmer, được phục sức theo lối nghệ thuật Khmer cổ với các hình tượng như: tượng chằn, tượng chim Crud, chim hoon…

Tượng chim Crud gắn trên cột hiên bờ tường, trụ chánh điện, đỡ mái chùa

Chim thần Crud là tượng đúc khuôn, được gắn trên cột hiên bờ tường, trụ chánh điện, đỡ mái chùa. Crud có hình dáng thân người, đầu chim. Thân tượng cân đối, ức nởm đầu đội nón hình chóp, mỏ quắp, mặt như chim cú. Hai cánh mọc từ bên hông xòe rộng như đang bay, đùi chim được che bằng chiếc xà rông vén gọn giắt mối ra sau lưng, trang phục võ tướng với chiếc yếm cổ phủ xuống nửa ngực… Hai vạt áo bầu có đường viền to bản và từ bụng, một tấm yếm hình cánh sen lớn phủ xuống đến gần gối cùng chiếc thắt lưng to bản thả dài từ bụng xuống chia yếm làm hai phần bằng nhau.

Trước bậc thềm vào chánh điện là các tượng: chim hoon, một loài chim quý theo quan niệm của người Khmer, tượng chằn Yeah hung dữ, mặc áo giáp, đứng bảo vệ ngôi chùa.

Các tượng canh giữ cừa chánh điện: tượng chằn, chim hoon…

Tượng chằn được thể hiện bằng tượng đắp nổi với dáng đứng thẳng, gối khuỳnh và hai bàn chân quặt hẳn ra hai bên, mặt tượng chằn rất dữ dằn: mắt lồi xếch ngược, mũi bạnh, tai thú cách điệu và hai hàm răng của tượng chằn là răng cửa lớn, có hai nanh dài cong ra hai bên má. Chằn đội vương miện bẹt. Áo chằn bó sát thân kiểu giáp trụ của võ tướng, với chiếc cổ tròn nhiều lớp phủ trên ngực áo, vai có hai “cánh” vểnh cong. Chiếc xà rông bó chặt vào ống chân giắt mối ra phía sau và tấm yếm phủ kín bụng lẫn đùi và xòe ra như chiếc váy. Hai tay chằn khuỳnh ra đặt phía trên thắt lưng và nắm chặt chuôi chiếc chày vồ chống thẳng đứng từ trên rốn xuống giữa hai gót chân. Tượng chằn được đặt ở chùa Khmer là để bảo vệ, hộ pháp, canh gác.

Tượng chằn

Vào trong chánh điện, ta như đang vào trong thư viện bách khoa toàn thư về thế giới Phật học, bởi những hình ảnh trang trí màu sắc rực rỡ của cây cỏ hoa lá, cuộc đời sự nghiệp của đức Phật cùng những nhân vật có liên quan từ kiếp quá khứ đến kiếp hiện tại, được các nghệ nhân trang trí trên vách, trên trần khá phong phú và sống động.

Bên trong Chánh điện

Vì Phật giáo Nam Tông Khmer quy định chỉ thờ Đức Phật Thích ca nên ở bên trong, ngay vị trí trung tâm Chánh điện, là Đức Phật Thích Ca. Tượng Sây-a, tức Phật Tương lai là tượng lớn nhất thiền dưới cây bồ đề thiêng ở chính giữa của Chánh điện, ở tư thế thiền định, trì bình cứu nhân độ thế, thuyết giảng thập nhị nhân duyên, giúp ta cảm nhận được sự an nhàn, thanh bình thực tế trong cuộc sống. Kế tiếp dưới là các tượng Thích ca, nguyên mẫu mô phỏng theo tượng cổ của chùa Kh'leang.

Tất cả các tượng Phật đều được đắp trực tiếp khá kỳ công, bởi phải biết vận dụng theo tình hình môi trường và điều kiện thời tiết thực tế để áp dụng việc pha chế chất liệu cũng như đảm bảo việc đắp, đúc theo quy trình nghiêm ngặt từ khâu kiểm tra chất liệu đến dựng cốt tượng, đắp tượng sao cho đảm bảo kỹ thuật để tượng không bị rạn nứt.
Trên trần chánh điện, là các hình vẽ tranh sơn dầu theo đề tài khá phong phú với hoa lá, hình kỷ hà, kết hợp với hình tượng thần, tiên và linh thú… Đây là nét nghệ thuật đã định hình có tính chất cổ điển của mỹ thuật dân tộc Khmer. Tất cả các bức vẽ này đều nằm trong những ô hình chữ nhật, bên cạnh trang trí dày đặc những lớp hoa lá, hình kỷ hà, hạt chuỗi… Bên trong hình chữ nhật ấy là những khung trang trí, hoặc hình vuông hoặc hình tròn, hoặc hình thoi cách điệu được các nghệ nhân dân tộc Khmer tô điểm hoa văn khác nhau với màu sắc sặc sỡ.

Trần chánh điện

Bên trong xung quanh chánh điện có trang trí xen kẽ các bức phù điêu và tranh sơn dầu, với những câu chuyện kể về tiểu sử Đức Phật Thích ca.

Phù điêu đắp nổi trong chánh điện

Các bức tranh liên hoàn này bắt đầu bằng việc hoàng hậu Ma da nằm mơ thấy bạch tượng đến lúc thái tử ra đời, thái tử dạo chơi bốn cửa thành thấy cảnh sinh lão bệnh tử, rồi cảnh thái tử ở trong cung điện với nhiều cung phi mỹ nữ, cảnh thái tử ra đi, cưỡi ngựa dừng bên sông Anôma cắt tóc đi tu khổ hạnh đến lúc thành Phật đắc đạo.v.v…

Nghệ nhân Khmer đang vẽ tranh vẽ dầu trong Chánh điện

Tất cả các bức phù điêu, tranh vẽ bên trong, bên ngoài Chánh điện cho thấy sự tài hoa của người nghệ nhân Khmer, đã góp phần không nhỏ tạo nên thần thái của một không gian văn hóa tâm linh tiêu biểu của người Khmer tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam bên ngoài uy nghi, bề thế, lộng lẫy, tôn nghiêm, bên trong thanh tịnh, thư thái, nhiều màu sắc nhưng tinh tế.

Phù điêu đắp nổi bên ngoài chánh điện

Không gian thờ Đức Phật, dù nhuốm màu tôn giáo, nhưng vẫn mang tinh thần gần gũi với thiên nhiên, con người, hiền hòa và hiếu khách, vốn như đạo với đời, luôn gắn bó mật thiết, không tách rời nhau xưa nay vậy.

H.Huyền