Nét đặc trưng trong nghệ thuật múa của người Khơ Mú

(LVH) - Không biết từ bao giờ, người Khơ Mú đã cùng nhau sáng tạo nên những điệu múa gắn với lễ hội, gắn với đời sống sinh hoạt mà cộng đồng gọi là “tẹ” (nghĩa là múa) mang nội dung về sự đoàn kết, gắn bó, nỗ lực của con người trước thiên nhiên, về cuộc sống lao động, sản xuất, vì sự ấm no của mỗi gia đình với cách thể hiện khỏe khoắn, sôi động và lạc quan.

Các điệu múa nổi bật như: múa chiêng kết hợp với ống tre, ống nứa (Tẹ ôm đing); múa đánh đao (tẹ tăm đao); múa sạp (tẹ khiêps); múa chọc lỗ tra hạt (tẹ chư mon); múa lắc eo (tẹ cưn viết guông); múa cá lượn (tẹ gănr cạ); múa vòng tròn (Tẹ kưn vong do), múa đuổi chim...thông qua các điệu múa, họ gửi gắm niềm tin, khát vọng về cuộc sống tốt đẹp và thể hiện nét văn hóa đặc trưng của người Khơ Mú

Người Khơ Mú có hai thể loại múa dân gian chính, đó là múa lao động sản xuất và múa sinh hoạt. Ở thể loại mô phỏng các hoạt động lao động sản xuất, những điệu múa sẽ diễn tả từ quy trình chuẩn bị cho đến kết thúc một vụ mùa, bắt đầu là múa cầu mưa. Trong múa cầu mưa, già bản sẽ đánh một hồi trống để tập hợp bà con, sau đó mỗi người một công việc, người giã gạo bằng tay, bằng chân, người gõ trống, chiêng để tạo tiếng sấm sét. Người múa sẽ múa rừu (thần sét), múa thuồng luồng (con thuồng luồng được làm từ cây chuối hoặc cây cau, phần gốc vẽ hình đầu con thuồng luồng, phần ngọn để lại một cái lá để làm đuôi).

Khi múa, người múa vác thuồng luồng trên vai và nhảy múa, theo sau có một đám người cầm que hò hét vui vẻ, người thì chuẩn bị ống nước để vẩy nước vào đám đông giả làm mưa... Bà con tin rằng, tất cả những hành động đó đều chọc giận thần sấm, thần sét, khiến thần nổi giận mà tạo ra mưa. Khi mưa được ban xuống, mọi người cùng tham gia những điệu múa diễn trình theo vụ mùa, gồm: múa chọc lỗ, múa tra hạt, múa đuổi chim, múa gặt lúa, múa rừu, múa thuồng luồng…

Khi múa chọc lỗ tra hạt, nam - nữ dàn hàng đối diện, vừa đi vừa nhún nhảy. Nam vừa chọc lỗ vừa lùi, nữ vừa tra hạt giống vừa tiến, chân gạt nhẹ lấp đất. Đàn ông khỏe mạnh đi trước, vừa nhún nhẩy, vừa vung gậy chọc lỗ. Hoặc cũng có khi dàn hàng song song, nam đi trước nữ đi sau, đội hình di chuyển về phía trước theo hình tròn đồng tâm ngược chiều kim đồng hồ. Những động tác múa nhịp nhàng uyển chuyển, hài hòa, hòa quyện trong âm thanh rộn ràng, vui tươi như đánh thức đất trời, khích lệ mọi người tham gia lao động.

Múa đuổi chim có tiết tấu nhanh, tính chất mạnh mẽ, sôi động, cả nam và nữ cùng múa, khi thì đội hình theo vòng tròn, khi thì hàng ngang. Đạo cụ gồm: Nam tay phải cầm ống nứa, tay trái cầm chiếc que nhỏ. Chân trái bước về phía trước một bước nhỏ, hai tay đưa ngang hông đằng sau lưng và gõ vào nhau một cái. Chân phải đưa về đằng trước, nhấc khỏi mặt đất, đầu gối vuông góc, hai tay đưa vào dưới kheo chân phải và gõ một cái. Tiếp theo, chân phải dậm xuống đất nhảy lên một cái, đồng thời co chân trái vuông góc như chân phải, hai tay đưa lên cao xế hướng hai bên, khi hất tay lên cao (như xua đuổi chim) thì hô từ “hây”.

Múa gặt lúa được thực hiện với ý nghĩa thu hái một mùa vàng bội thu. Những động tác chân nhịp nhàng, kết hợp tay miết vòng cắt lúa, thân uốn mềm uyển chuyển theo từng nhịp nhạc sôi động, tạo nên khí thế vui tươi phấn khởi cho một năm đầy no đủ của bản làng.

Ngoài những điệu múa với tính chất lao động sản xuất do cả nam và nữ cùng thể hiện thì còn có thể loại múa sinh hoạt chỉ do nữ thực hiện. Những điệu múa sinh hoạt này có thể múa tay không, có thể múa với đạo cụ, một tay cầm đao, tay kia cầm khăn, lắc hông làm chủ đạo. Múa lắc hông được trình diễn trong tất cả các dịp lễ, hội và những ngày vui của bản làng. Trong trang phục áo cỏm, những bước nhún, lắc hông uyển chuyển càng thêm tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ. Múa lắc hông có nhiều động tác, các động tác này gồm có múa tầm đao và nhóm động tác múa cá lượn (cá bơi, cá quẫy, cá lượn, cá lặn, cá đớp mồi..).

Di sản nghệ thuật múa là tài sản vô giá của đồng bào Khơ Mú, là sợi dây gắn kết cộng đồng và là cơ sở để sáng tạo những giá trị văn hóa mới, góp phần tăng cường giao lưu văn hoá giữa các vùng miền, các quốc gia đồng thời nâng cao cả về thể lực, trí lực, trình độ thẩm mỹ cho công chúng yêu và có sở thích nghiên cứu, thực hành nghệ thuật múa Khơ Mú. Với những giá trị tiêu biểu, múa dân gian của người Khơ Mú được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 828/QĐ-BVHTTDL ngày 09/3/2021. Vì vậy, cần hết sức coi trọng bảo tồn, kế thừa, phát huy những giá trị văn hoá truyền thống bao gồm cả văn hoá vật thể và phi vật thể trong nghệ thuật múa Khơ Mú. Ngày nay nghệ thuật múa Khơ Mú có thể khai thác, phát huy giá trị để phát triển du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng phục vụ khách tham quan du lịch trong nước và quốc tế.

Thúy Nga (TH)