Đến Làng đón Tết cổ truyền (Khù sự chà) dân tộc Hà Nhì tỉnh Điện Biên

(LVH) - Sáng 2/1, đồng bào Hà Nhì tỉnh Điện Biên đã tổ chức tái hiện Tết cổ truyền (Khù sự chà), một trong hoạt động chào năm mới 2021 tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội. Tết cổ truyền (Khù xừ chà) là một trong lễ hội đặc trưng, tiêu biểu về văn hóa truyền thống của dân tộc Hà Nhì. Tết là khoảng thời gian nghỉ ngơi, mọi người về đoàn tụ với gia đình, cùng uống rượu và chúc nhau những lời đầy ý nghĩa, đây là dịp trai gái vui xuân, tìm kiếm bạn đời.

Người Hà Nhì tổ chức ăn tết cổ truyền “Khù Xừ Chà” giữa tháng 11 âm lịch từ ngày Thìn (ngày con Rồng) đến ngày Ngọ (ngày con Ngựa) theo cách tính âm lịch, thường sớm hơn tết Nguyên Đán 2 tháng. Trước đây ngày ăn tết của dân tộc do những người già làng, trưởng bản, người có uy tín quy định, nhưng hiện nay dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, Đảng bộ và chính quyền địa phương thống nhất với nhân dân để quyết định ngày ăn tết truyền thống của năm.

Để đón tết cổ truyền, theo truyền thống của dân tộc Hà Nhì các gia đình trong bản phải chuẩn bị lương thực, thực phẩm, đồ lễ dâng cúng tổ tiên. Mâm cúng được làm từ nguyên liệu tre chặt từ trên rừng mang về, đan thành hình chữ nhật với chiều cao 25 - 30 cm, chiều rộng 40 cm để bầy đồ lễ làm mâm cúng hoặc mâm ăn cơm, uống nước trong gia đình. Bánh trôi là lễ vật được dâng cúng đầu tiên trong lễ tết cổ truyền của dân tộc Hà Nhì; rượu có thể được nấu từ ngô, sắn, gạo, là đồ cúng không thể thiếu trong các nghi lễ của người Hà Nhì; bát nước chè được dùng trong lễ cúng bản với ý nghĩa mời khách, mời các vị thần linh; bát nước trắng, là nước lã lấy ở mó hoặc khe suối, với ý nghĩa rửa trôi những thứ xấu của năm cũ; Lợn là con vật nuôi chủ yếu được làm thực phẩm và vật hiến tế.

Người Hà Nhì đón Tết trong ba ngày. Trong ngày tết đầu tiên, từ sáng sớm, các gia đình làm bánh trôi để cúng mời tổ tiên, vừa thông báo với tổ tiên về việc năm hết tết đến vừa là món ăn lót dạ cho tổ tiên khi về ăn tết cùng con cháu. Chủ nhà làm ba chiếc bánh trôi to, tròn đều, đem nấu chín, vớt ra đặt trên một tấm lá chuối tươi, rắc thêm một chút bột vừng rang chín, đặt lên mâm rồi đưa vào gian thờ cúng gia tiên để làm lễ cúng bánh trôi (đây là lễ cúng đầu tiên trong 3 ngày tết của người Hà Nhì). Người Hà Nhì quan niệm rằng, tổ tiên là các đấng bề trên đáng kính, bánh làm lễ vật dâng cúng phải to hơn bánh thường thì mới thể hiện tấm lòng hiếu thuận của con cháu với tổ tiên.

Mâm cúng được đặt trước bàn thờ tổ tiên (bàn thờ tổ tiên của người Hà Nhì được đặt phía trên đầu giường trong gian ngủ của chủ nhà), chủ nhà (nam giới) sẽ là người chịu trách nhiệm thực hiện các nghi lễ cúng: “Hôm nay ngày tết có bánh trôi gia đình chưa ăn, mang những chiếc bánh đầu tiên để cúng mời tổ tiên ăn trước, mời ông bà tổ tiên về ăn tết với con cháu.” Sau lễ cúng bánh trôi, các thành viên trong gia đình mới được ăn bánh,tiếp đó gia đình sẽ tiến hành mổ lợn, thịt lợn này vừa để làm lễ vật cúng mời tổ tiên vừa làm thực phẩm ăn trong những ngày tết và mời khách.

Trong ngày tết, thịt lợn dâng cúng tổ tiên là lễ vật bắt buộc các gia đình phải có, gia đình nào vì hoàn cảnh khó khăn không có lợn mổ sẽ phải đi xin của anh em về để làm lý. Lợn chỉ được mổ trong ngày tết chính là ngày đầu tiên hoặc ngày thứ ba, tuyệt đối không được mổ vào ngày thứ hai vì ngày đầu tiên ăn tết là ngày Thìn (Rồng) thì ngày thứ hai của tết sẽ là ngày Tỵ (Rắn) mà Tỵ (Rắn) xung khắc với Hợi (Lợn) nếu mổ lợn vào ngày xung khắc như vậy sau này gia đình đó sẽ không nuôi lợn được nữa. Trước khi mổ lợn phải lấy ra một bát nước trắng thả vào bát một ít gạo, chủ nhà cầm bát nước nói: “Năm nay gia đình mổ lợn nhỏ, sang năm sẽ mổ lợn to hơn, giết một con sang năm sẽ phát triển hơn nhiều nữa, năm nay mổ lợn nhỏ, không mổ lợn giống nuôi.”

Lời cúng kết thúc, chủ nhà tay cầm bát nước đổ lên phần cổ của con lợn để thể hiện sự sạch sẽ khi làm đồ lễ dâng cúng tổ tiên, bát nước đó khi đổ đi cũng là mong muốn những điều không may mắn của năm cũ sẽ qua đi và một năm mới bắt đầu sẽ tốt đẹp hơn.

Khi mổ lợn đón tết, người Hà Nhì thường bói gan lợn nếu gan lợn lành lặn, màu sắc tươi thì tốt, mật lợn phải căng đầy thì năm đó chăn nuôi mới phát triển, anh em con cháu sẽ vui vẻ thuận hòa. Ngoài phần thịt được làm lễ dâng cúng, số thịt lợn còn lại sẽ được bảo quản một phần để dành dùng dần, một phần được chế biến thành các món ăn thết đãi khách đến chúc tết gia đình, người Hà Nhì sống cởi mở hòa đồng và rất coi trọng tình cảm, vì vậy, vào những ngàytết ngoài người thân, anh em trong họ, trong bản thì có rất nhiều người ở vùng khác cũng được các gia đình mời đến ăn tết, trong đó có người Kinh, người Mông, người Thái.

Lợn mổ thịt xong sẽ được cắt mỗi thứ một ít (gan, ruột non, phần thịt thăn), đem luộc riêng để làm đồ cúng tổ tiên đầu năm. Sau khi thịt đã chín chủ nhà chuẩn bị mâm cúng gồm: một bát nước trắng, một bát nước chè, một bát rượu, bát thịt lợn đã được luộc chín, một bát cơm (cơm nếp hoặc com tẻ), hai đôi đũa (hai đôi đũa này để cho bố và mẹ đã mất), nếu trong gia đình chỉ có người bố mất thì chỉ cần một đôi đũa.

Chủ nhà mặc bộ trang phục truyền thống, đầu đội khăn đen đứng trước mâm cúng đặt trước bàn thờ tổ tiên bắt đầu cúng: “365 ngày mới có một ngày tết, hôm nay là năm mới mời tổ tiên ăn tết, năm mới đã đến, đồ lễ vật con các cháu chưa ăn trước, cúng mời tổ tiên ăn trước, ông bà tổ tiên hôm nay đi đâu hôm nay cũng mời về tập trung ăn năm mới, năm mới từ hôm nay trở đi, cầu mong tổ tiên phù hộ cho con người, gia súc, gia cầm mạnh khỏe, mùa màng tươi tốt hơn nhiều so với năm cũ.”

Sau khi kết thúc lời cúng, chủ nhà lấy tay bốc một ít đồ lễ trên mâm cúng bỏ xuống đầu giường, họ quan niệm rằng đó là gắp thức ăn mời tổ tiên ăn, thể hiện sự sự tôn trọng của con cháu đối với ông bà, tổ tiên. Phần cúng kết thúc tất cả mọi người trong gia đình sẽ tập trung trước bàn thờ tổ tiên để lậy chào tổ tiên, chủ nhà sẽ là người lậy tổ tiên trước 3 lần, sau đó lần lượt vợ chủ nhà và các con cháu cùng quỳ lậy 3 lần. Đây là nghi lễ cúng tổ tiên cuối cùng trong ngày tết truyền thống của dân tộc Hà Nhì.

Sang ngày tết thứ hai, sáng sớm các gia đình tổ chức giã bánh dày, để ăn trong những ngày tết, ngoài ra đây còn là những phần quà để biếu những người khách ở xa đến chơi khi về, qua đó thấy được sự hiếu khách, nhiệt tình của đồng bào Hà Nhì. Cũng trong ngày này, ngoài việc giã bánh dày, các gia đình vẫn tổ chức vui chơi thăm hỏi chúc tết nhau, các ông già và người cao tuổi thường nâng chén chúc nhau sức khỏe, hạnh phúc, các bà các chị say sưa với những câu hát dân ca, nam nữ thanh niên thì hòa mình trong các điệu múa còn các em nhỏ mải mê với các trò chơi dân gian truyền thống của dân tộc, tất cả tạo nên bức tranh tết nhộn nhịp vui tươi đầy màu sắc.

Ngày tết thứ ba cũng là ngày tết cuối cùng, các gia đình vẫn còn nhộn nhịp khách ra vào chúc tết, không khí vui tươi của ngày tết vẫn không hề giảm, những canh hát trao duyên còn dở dang, những điệu múa còn chưa đến hồi kết; Chỉ đến khi đêm đã về khuya, các hoạt động vui chơi mới thưa dần, mọi người trở về nhà nghỉ ngơi sau những ngày đón tết truyền thống của dân tộc, họ không quên hẹn hò nhau đến tết sau lại cùng vui hát múa.

Ba ngày tết đã kết thúc, tất cả các gia đình trong bản tổ chức ra suối bắt cá, mỗi gia đình ít nhất cũng phải bắt được một con để đem về chế biến trong bữa đầu tiên sau 03 ngày tết, người Hà Nhì quan niệm rằng nếu gia đình nào bắt được cá dù ít hay nhiều thì năm đó sẽ may mắn cả năm.

Lễ tết cổ truyền “Khù xừ chà” của người Hà Nhì được lưu truyền qua bao đời nay góp phần tô đậm thêm tình đoàn kết trong cộng đồng, đồng thời đây là dịp để các gia đình thể hiện lòng biết ơn của con cháu đối với ông bà tổ tiên, đất trời đã phù hộ cho mùa màng bội thu, con cháu có sức khỏe dồi dào, cuộc sống bình yên qua đó tạo khí thế và hy vọng vào năm tới cuộc sống sẽ tươi đẹp hơn.

Nét văn hóa đón Tết cổ truyền đó được đồng bào Hà Nhì đem đến tại không gian Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam thật vô cùng ý nghĩa trong không khí những ngày đầu năm 2021, qua đó, du khách có thể cảm nhận được văn hóa đón Tết cổ truyền của dân tộc Hà Nhì nói riêng và các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung. 

Hải Yến (ảnh: Việt Hải)