Lễ dựng cây nêu của đồng bào Cơ Tu

(LVH) - Sáng 6/10, nhân hoạt động tháng 10 “Mùa về qua những sắc hoa” tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, đồng bào dân tộc Cơ Tu (huyện Nam Đông) cùng với người anh em - đồng bào dân tộc Tà Ôi huyện A Lưới của tỉnh Thừa Thiên Huế tiến hành nghi thức báo cáo Yang để người anh em đồng bào Cơ Tu làm lễ dựng cây nêu.

Cây nêu có ý nghĩa hết sức quan trọng trong đời sống tâm linh cũng như trong sinh hoạt hàng ngày của đồng bào dân tộc Cơ Tu. Đồng bào Cơ Tu thường gọi cây nêu là cột buộc trâu hiến tế mỗi khi tổ chức các lễ hội truyền thống như: mừng lúa mới, cầu mưa, lập làng… Cây nêu thường được trang trí khá cầu kỳ gồm nhiều chi tiết, hoa văn với 4 màu chủ đạo là: đen, trắng, đỏ, vàng, thể hiện nét văn hóa truyền thống và yếu tố tâm linh trong tín ngưỡng của đồng bào Cơ Tu. 

Đồng bào Cơ Tu làm lễ cúng cây nêu tại nhà Gươl

Cây nêu thường được dựng phía trước nhà Gươl ngay trung tâm của Làng. Đối với đồng bào Cơ Tu, cây nêu, cột lễ được xem như “lễ đài” chính của lễ hội, là nơi diễn ra các hoạt động trong lễ hội như đâm trâu, nhảy múa, khấn thần và nó còn là một sản phẩm mỹ thuật thể hiện tài nghệ trang trí, điêu khắc của nghệ nhân. Cây nêu, cột lễ cột đâm trâu của đồng bào Cơ Tu là những cây tre và cây thân gỗ được gia công trang trí, đặt tại nơi hành lễ, trước sân nhà làng. Ngoài ý nghĩa về mặt tâm linh, cây nêu, cột lễ còn có tác dụng như một điểm đánh dấu vị trí trọng tâm cho những người tham gia lễ hội.

Lễ cúng ngoài trời

Cây nêu là một thành tố có quan hệ mật thiết với cây cột lễ nhưng lại hoàn toàn tách rời với cây cột lễ. Trong khi cây cột lễ được chôn chính giữa sân nhà Gươl thì cây nêu (thường là 2 cây tre) được chôn ở vòng ngoài, câu ngọn vào phía trong tạo thành hình cung gãy ngay trên đỉnh của cột lễ. Cột lễ là cột “thiêng” vì đây là nơi thần linh hội tụ về dự lễ; bàn thờ cúng dâng lễ vật hiến sinh cho thần linh; nơi trình diễn điệu múa “Tung tung dá dá”; không gian thiêng kết nối, thông quan giữa thần linh với con người.
Với ý nghĩa như vậy, cột tế thường được làm cao hơn, trang trí cầu kỳ hơn những vật trang trí khác. Đây là công trình sáng tạo mỹ thuật của tập thể nghệ nhân khéo tay nhất trong làng. Một cây cột lễ được chia làm 3 phần, gồm gốc, thân và đỉnh cột. Theo quan niệm của đồng bào, các phần đó thể hiện sự phân tầng thành 3 không gian tương ứng với 3 thế giới của thần linh, người và ma quỷ. Giương là bộ phận quan trọng nhất, là hai tấm gỗ dẹt, được gắn đối xứng qua phần giữa thân cột lễ, trên đó tập trung nhiều hoa văn, tô màu sặc sỡ Giương là bộ phận quan trọng vừa tạo nên yếu tố thẩm mỹ vừa làm cho cột tế có sự cân đối…

Đồng bào dựng cây nêu

Trong ý tưởng tạo hình, cột lễ là cách tái hiện dáng hình của Thần Lúa (Yang Haro) hay hình ảnh của người phụ nữ Cơ Tu trong điệu múa dá dá và giương chính là đôi tay của họ đưa lên trời, cầu xin hạt lúa của thần linh. Cũng ngay giữa thân cột, đồng bào thường khắc chạm hình cái cối nằm đối xứng trên dưới. Đây là hình ảnh vừa mang biểu tượng của no ấm vừa mang ý nghĩa phồn thực. Trên đỉnh cột lễ là một đoạn tre được chẻ nhỏ tạo thành cái phễu ngửa lên trời, nơi chứa cái đuôi trâu hay con gà sống mà già làng ném lên trên sau khi kết thúc nghi thức hiến sinh (đâm trâu).

Đồng bào xem đây như là một cái bàn thờ, nơi đón nhận sinh khí của đất trời, nơi thần linh tụ về hưởng thụ lễ vật và chứng giám các nghi lễ hiến sinh. Phần phía dưới là cây cột to, có khi được gia cố những cây cột phụ làm cho toàn bộ thân cột thêm chắc chắn, để buộc trâu cho lễ hiến sinh, phía trên là phần dành cho cây nêu, nơi tập trung nhiều chi tiết trang trí. Cây nêu thường bố trí ở sân nhà rông, cao vút lên trời xanh, trông thật uy nghi.

Cây nêu đã được dựng xong trước không gian làng dân tộc Cơ Tu

Lễ cúng trong nghi thức dựng cây nêu của đồng bào dân tộc Cơ Tu thường diễn ra trong 2 bước: cúng tại nhà Gươl và cúng tại vị trí dựng cây nêu. Lễ vật chuẩn bị gồm 2 mâm lễ (mâm lễ cúng tại nhà Gươl gồm 1 con gà, xôi, rượu, nhang; mâm lễ cúng tại vị trí dựng cây nêu gồm 02 con gà, 01 con lợn, 01 ché rượu cần hoặc rượu trắng và không thể thiếu tiết lợn tươi để làm lễ dâng lên Yàng).

Đồng bào cùng nhảy điệu tung tung da dá

Trong buổi lễ diễn ra tại không gian làng dân tộc Cơ Tu, Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, nghệ nhân Hồ Xuân Lim chủ trì buổi lễ, với nội dung cúng tại nhà Gươl :
“Kính thưa Yàng xứ nhà Gươl!
Kính thưa chư vị thần linh!
Kính thưa ông bà tổ tiên!
Con là Hồ Xuân Lim xin được đại diện cho nhóm đồng bào dân tộc Cơ Tu đang hoạt động hàng ngày tại Làng dân tộc Cơ Tu dâng lên chư vị mâm lễ mọn.
Đây là thành tâm của chúng con, kính mong chư vị chứng giám cho lòng thành của chúng con.
Con dâng mâm lễ lên để xin phép chư vị cho nhóm chúng con được phép tiến hành thay thế cây nêu trước nhà Gươl đã bị hỏng.
Cầu xin Yàng phù hộ cho chúng con sức khỏe dồi dào, xua đuổi tà ma bệnh tật, mùa màng bội thu...
Cầu xin Yàng và chư vị thần linh tha thứ cho những thiếu xót, thất của chúng con trong lễ dựng cây nêu…”.
Sau khi được sự chấp thuận và cho phép của Yàng xứ, các vị thần linh và ông bà tổ tiên, bà con cảm tạ bằng điệu múa dâng trời Tung tung da dá một lượt quanh cây cột trụ giữa nhà Gươl.

Hải Yến (ảnh: BQLKCLDT)