Tái hiện Lễ hội Xăng Khan của dân tộc Thái tại “Ngôi nhà chung”

(LVH) - Ngày 21/4, trong khuôn khổ các hoạt động chào mừng Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam (19/4) năm 2018, tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) đã tái hiện lễ hội đắc sắc của đồng bào Thái đến từ huyện Quỳ Hợp tỉnh Nghệ An - Lễ hội Xăng khan (được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia).

Lễ hội được tổ chức với ý nghĩa tạ ơn các thầy mo đối với tổ tiên của mình và các bậc tiền nhân đã dạy cách bốc thuốc chữa bệnh cứu người. Đây cũng là dịp để bà con dân tộc Thái thể hiện tình đoàn kết cộng đồng, cùng giúp nhau vươn lên trong cuộc sống.

Lễ hội Xăng Khan - là ngày vui của bản mường nói chung và họ hàng nhà các ông mo nói riêng. Lễ hội Xăng Khan là ngày lễ để người dân khắp bản làng trả ơn thầy mo đã chữa khỏi bệnh cho gia đình. Đây còn là ngày để các đôi trai gái có dịp gặp gỡ, có người đã nên duyên vợ chồng qua lễ hội này. Đây không phải là lễ hội cho riêng gia đình, làng bản, mà cho cả du khách thập phương cùng nhau về dự hội.

Đồng bào Thái đang chuẩn bị mâm lễ

Từ xa xưa tất cả các bản làng của người Thái đều tổ chức lễ hội Xăng Khan - có thể nói đây là ngày hội có nhiều ý nghĩa cộng đồng rất lớn của đồng bào Thái ở miền tây Nghệ An. Nghi thức chính của lễ hội Xăng Khan không cầu kỳ tốn kém. Nếu như trước đây lễ hội Xăng Khan thường diễn ra từ 2 đến 3 ngày. Nay chỉ được tổ chức gọn trong một ngày một đêm.

Thầy mo đang sắp xếp mâm lễ

Lễ vật gồm có: Thủ lợn, rượu cần, cá nướng, bát gạo, quả trứng, nay phài, kiếm, chén rượu, chai rượu, trầu cau...và vật không thể thiếu trong lễ hội là cây nêu (xăng khan)

Cây nêu được coi là một biểu trưng đặc biệt, một vật thờ chính và thiêng liêng nhất của lễ hội Xăng Khan, được làm từ cây tre hoặc cây nứa già, có chiều cao 4 mét, được khoét nhiều lỗ chia thành nhiều tầng khác nhau. Mỗi lỗ được bố trí treo những vật tượng trung như chim, cá, ve sầu, rắn… Những vật này làm từ ruột cây sắn, cây tang trong rừng, được nhuộm màu xanh, đỏ, tím, vàng… 

Khi cây nêu đã được dựng lên vừa ý, người ta buộc vào đầu cây nêu một dây xái mường dài trên 10m và đầu còn lại cho thòng xuống giữa phướn khài để làm đường lên xuống cho các thần linh về dự lễ. Phía dưới chân cây được cột vào 3 vò rượu, 1 vò to và 2 vò nhỏ, để tượng trưng cho ba mường: mường phà, mường lum và mường piếng. Hai vò nhỏ được trang trí ở miệng bằng những hoa văn hình núi. Đó là sự tượng trưng cho những vò rượu cần đầu tiên của ông cha thuở trước. Khi cây xăng khan đã dựng, nến đã thắp lên, không ai được đụng vào nữa, vì đây là vật thiêng.

Cây nêu trong lễ hội

Bên cây nêu là một giàn chiêng, trống, cây Bong Bu (làm từ các ống nứa, dài khoảng 50cm) gõ xuống tấm ván theo nhịp chiêng, trống nếu không có những vật dụng này thì không phải là hội Xăng Khan. Khi hành lễ ông mo dẫn đầu tiếp theo là những phụ nữ đi sau. Và mỗi ông mo có một phụ nữ cầm ô theo sau cất điệu hát và múa bên cây nêu.

Ông mo chính báo với dân làng chuẩn bị khai hội “Xăng Khan” và xin kính mời tất cả các mo, các bậc già làng, trưởng bản, già trẻ gái trai hội tụ về đây để ăn mừng lễ “Xăng Khan” cầu mong sức khỏe, mùa màng bội thu, làm ăn tiến tới…

Thầy mo đang thực hiện nghi lễ

Mo chủ tay cầm quạt cúng, đầu đội khăn trắng, ngồi trên ngựa tượng trưng (bằng gối đệm) hành lễ. Bên cạnh mo chủ là hai chàng trai ngồi chúc rượu và hai người phụ trách trong trang phục váy áo truyền thống, đội hoa tang chò để thõng xuống như hai bím tóc của thiếu nữ.

Ông mo đang cầu khấn cho bản làng yên vui, mạnh khỏe.

Lễ hội Xăng Khan điểm nhấn nhất là lúc ông mo với những lời cầu khấn cho bản làng yên vui, ao nhiều cá, ruộng nhiều lúa, nhà nhà giàu có, mọi người đều khỏe mạnh, con cái thành đạt, ai cũng ăn nên làm ra…

Các con nuôi được thầy mo chữa khỏi bệnh đang mời đang mời rượu cha nuôi

Không giống như các lễ hội khác, trong Lễ hội Xăng Khan, phần lễ và phần hội không tách bạch rõ ràng mà có sự đan xen, hòa quyện vào nhau, phối hợp với nhau trong suốt quá trình diễn ra lễ hội.

Lễ hội Xăng Khan không những có nhiều nghi thức, nghi lễ mà còn có rất nhiều trò diễn, trò vui. Cứ sau mỗi nghi lễ là một trò diễn minh họa cho nội dung của nghi lễ đó, mô phỏng lại các hành vi của các thần linh, các ma có trong nghi lễ đó. Hết nghi lễ này, trò diễn này lại đến nghi lễ khác, trò diễn khác, cứ như thế cho đến lúc tan hội. Có thể nói lễ hội Xăng Khan là tổng hợp của nhiều nghi lễ và trò diễn.

Mo chủ múa Xăng khan cùng các thiếu nữ

Xen kẽ các nghi lễ, mo chủ múa Xăng khan cùng các thiếu nữ. Khi múa, mo đi trước, các cô gái đi theo sau che ô, tượng trưng cho sự che chở của Ngọc Hoàng “ Pò Then”, thần núi, thần rừng và thực hiện động tác giống mo, khi nghiêng mình, khi quay trái, quay phải. Một số thiếu nữ khác đeo lục lạc trên đôi bàn tay múa lượn vòng quanh cây hoa.

Thầy mo uống rượu cùng với bà con dân bản

Khắc luống là dùng chày giã gạo gõ vào thành cối tạo nên những âm thanh khác nhau có nhạc điệu, tiết tấu vui nhộn. Nam nữ thanh niên thi nhau múa khắc luống với nhiều điệu khắc khác nhau như khắc theo kiểu dệt vải, khắc tò cáy….cốt tạo ra sự vui nhộn của lễ.

Ngoài các trò diễn, trong lễ Xăng Khan còn có nhiều hình thức nghệ thuật trình diễn dân gian như múa, hát nhuôn, hát xuối, khắc luống, đánh cồng chiêng, gõ boong bu, thổi khèn …

Đồng bào cùng du khách trong vòng xòe đoàn kết

Kếp boóc (hái hoa) là phần kết của lễ hội Xăng Khan. Lúc này chủ nhà là người hái hoa tặng cho tất cả mọi người có mặt trong lễ hội. Mỗi bông hoa là một phần thưởng tưởng trưng cho sự may mắn trong cuộc sống.

Tái hiện Lễ hội Xăng khan là hoạt động thiết thực và ý nghĩa do chính chủ thể văn hóa thực hiện nhằm giới thiệu bản sắc văn hóa truyền thống của người Thái tại “Ngôi nhà chung” của cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam, đồng thời đây là cơ hội để đồng bào Thái quảng bá việc gìn giữ những phong tục, nghi lễ, những nét văn hóa đặc sắc của dân tộc mình tới du khách khi đến tham quan "Làng".

Phạm Hương