Tái hiện nghi thức dựng cây nêu của dân tộc Cơ Tu tỉnh Thừa Thiên Huế 

(LVH) - Sáng 1/4, du khách đã có dịp tìm hiểu nghi thức dựng cây nêu của dân tộc Cơ Tu, tỉnh Thừa Thiên Huế đang hoạt động hàng ngày tại Làng tái hiện, đây là hoạt động cuối tuần nằm trong khuôn khổ các hoạt động tháng 4 với chủ đề “Sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam” tại Làng Văn hoá - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội).

Trong các lễ hội của người Cơ Tu, các lễ hội lâu đời và quan trọng nhất là lễ dựng cây nêu. Theo tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Cơ Tu, đây là một nghi thức quan trọng bởi cây nêu là biểu tượng của sự linh thiêng cao cả. Các họa tiết trang trí trên cây nêu đều thể hiện tính linh thiêng, lòng tôn kính đối với thần linh, ông bà đã khuất. Nghi thức dựng cây Nêu có thể xuất hiện trong lễ Mừng lúa mới, lễ Đâm trâu với mong muốn cầu bình an, mưa thuận gió hòa, vụ mùa bội thu….

Thày cúng thực hiện nghi thức dựng cây nêu 

Cây nêu là một thành tố có quan hệ mật thiết với cây cột lễ nhưng lại hoàn toàn tách rời với cây cột lễ. Trong khi cây cột lễ được chôn chính giữa sân nhà Gươl thì cây nêu (thường là 2 cây tre) được chôn ở vòng ngoài, câu ngọn vào phía trong tạo thành hình cung gãy ngay trên đỉnh của cột lễ. Cột lễ là cột “thiêng” vì đây là nơi thần linh hội tụ về dự lễ; bàn thờ cúng dâng lễ vật hiến sinh cho thần linh; nơi trình diễn điệu múa “Tung tung dá dá”; không gian thiêng kết nối, thông quan giữa thần linh với con người. 

Với ý nghĩa như vậy, cột tế thường được làm cao hơn, trang trí cầu kỳ hơn những vật trang trí khác. Đây là công trình sáng tạo mỹ thuật của tập thể nghệ nhân khéo tay nhất trong làng. Một cây cột lễ được chia làm 3 phần, gồm gốc, thân và đỉnh cột. Theo quan niệm của đồng bào, các phần đó thể hiện sự phân tầng thành 3 không gian tương ứng với 3 thế giới của thần linh, người và ma quỷ. Giương là bộ phận quan trọng nhất, là hai tấm gỗ dẹt, được gắn đối xứng qua phần giữa thân cột lễ, trên đó tập trung nhiều hoa văn, tô màu sặc sỡ Giương là bộ phận quan trọng vừa tạo nên yếu tố thẩm mỹ vừa làm cho cột tế có sự cân đối…

Đồng bào Cơ Tu cùng nhảy múa xung quanh cây nêu 

Trong ý tưởng tạo hình, cột lễ là cách tái hiện dáng hình của Thần Lúa (Yang Haro) hay hình ảnh của người phụ nữ Cơ Tu trong điệu múa dá dá và giương chính là đôi tay của họ đưa lên trời, cầu xin hạt lúa của thần linh. Cũng ngay giữa thân cột, đồng bào thường khắc chạm hình cái cối nằm đối xứng trên dưới. Đây là hình ảnh vừa mang biểu tượng của no ấm vừa mang ý nghĩa phồn thực. Trên đỉnh cột lễ là một đoạn tre được chẻ nhỏ tạo thành cái phễu ngửa lên trời, nơi chứa cái đuôi trâu hay con gà sống mà già làng ném lên trên sau khi kết thúc nghi thức hiến sinh. Đồng bào xem đây như là một cái bàn thờ, nơi đón nhận sinh khí của đất trời, nơi thần linh tụ về hưởng thụ lễ vật và chứng giám các nghi lễ hiến sinh. Phần phía dưới là cây cột to, có khi được gia cố những cây cột phụ làm cho toàn bộ thân cột thêm chắc chắn, để buộc trâu cho lễ hiến sinh, phía trên là phần dành cho cây nêu, nơi tập trung nhiều chi tiết trang trí. Cây nêu thường bố trí ở sân nhà rông, cao vút lên trời xanh.

Nghi lễ dựng cây nêu gồm 2 bước: bước đầu tiên là cúng trên nhà Gươl để xin phép thần linh, tổ tiên cho phép dân làng thực hiện nghi lễ dựng cậy nêu. Bước thứ 2 là cúng tại vị trí dựng cây nêu để kính cáo trời đất, các Yàng việc dựng cây nêu của dân làng đã thành công.

Cây nêu đã được dựng lên sau khi kết thúc nghi thức cúng

Lễ vật gồm: 1 con gà, xôi, rượu, quả lễ, bánh… trước khi thực hiện nghi thức thày cúng xin phép thần linh và tổ tiên trên nhà Gươl. Nội dung lời khấn, cúng như sau:
“Kính thưa Yàng xứ nhà Gươl!
Kính thưa chư vị thần linh!
Kính thưa ông bà tổ tiên!
Con là Hồ Xuân Lim xin được đại diện cho nhóm đồng bào dân tộc Cơ Tu đang hoạt động hàng ngày tại Làng dân tộc Cơ Tu dâng lên chư vị mâm lễ mọn.
Đây là thành tâm của chúng con, kính mong chư vị chứng giám cho lòng thành của chúng con.
Con dâng mâm lễ lên để xin phép chư vị cho nhóm chúng con được phép tiến hành thay thế cây nêu trước nhà Gươl đã bị hỏng.
Cầu xin Yàng phù hộ cho chúng con sức khỏe dồi dào, xua đuổi tà ma bệnh tật, mùa màng bội thu..."

Sau khi được sự chấp thuận và cho phép của Yàng xứ, các vị thần linh và ông bà tổ tiên, bà con cảm tạ bằng điệu múa dâng trời Tung tung da dá một lượt quanh cây cột trụ giữa nhà Gươl.

Kết thúc bước thứ nhất của nghi thức cúng trên nhà Gươl bà con sẽ di chuyển xuống sân lễ hội để thực hiện nghi thức dựng cây nêu và cúng kính cáo trời đất, các vị Yàng việc dựng cây nêu đã kết thúc.

Sau lễ cúng, đồng bào Cơ Tu và cộng đồng các dân tộc cùng nhau ca múa mừng cho nghi thức dựng cây nêu đã thành công tốt đẹp

Bước 2, thầy cúng thực hiện nghi thức cúng tại vị trí dựng cây nêu, lễ vật gồm: 1 đầu lợn, đuôi lợn, 1 lá gan lợn đã luộc chín, tiết lợn sống, 1 con gà, 1 ché rượu cần, rượu trắng, quả lễ…tất cả được đặt trên một cái bàn tại vị trí đặt cây nêu.

Sau khi ổn định vị trí, kiểm tra lễ vật đã đầy đủ, thầy cúng bắt đầu thực hiện nghi thức cúng, lời khấn cúng như sau:

"Ơ Yàng! Ơ Yàng! Hôm nay làng Cơ Tu thành tâm tổ chức nghi thức dựng cây nêu, chúng con xin thỉnh mời các Yàng về đây chứng giám cho lòng thành của gia chủ và buôn làng
Ơ Yàng! Dân làng xin dâng lên chư vị thịt heo, thịt gà và ché rượu cần thơm ngon, xin mời chư vị thưởng thức. Cầu mong Yàng ban cho dân làng sức khỏe, cuộc sống ấm no, hạnh phúc và cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Ơ Yàng! Chúng con đã thực hiện xong nghi thức dựng cây nêu, cầu xin Yàng và chư vị thần linh tha thứ, bỏ qua cho những thiếu xót của chúng con trong lễ dựng cây nêu ngày hôm nay.

Kết thúc phần lễ, phần hội đồng bào Cơ Tu thưởng thức hương vị rượu cần cùng đồng bào Tà Ôi, Gia Rai và đông đảo du khách tham quan. Tiếng cồng chiêng và múa xoang hòa cùng vũ điệu tung tung da dá để cùng tạ ơn thần linh và để mừng cho nghi thức dựng cây nêu của đồng bào Cơ Tu đã thành công tốt đẹp.

Phạm Hương