Đồng bào Chăm (Ninh Thuận) giới thiệu quy trình làm gốm Bàu Trúc tại Làng Văn hoá - Du lịch các dân tộc Việt Nam

(LVH) - Trong 2 ngày (25-26/7), các nghệ nhân dân tộc Chăm đến từ làng gốm Bàu Trúc (thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) sẽ giới thiệu tới du khách quy trình làm gốm thông qua hoạt động chuyên đề “Giai điệu từ đất” trong chuỗi hoạt động tháng 7 “Mùa hè trong em” tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội).

Để tạo ra sản phẩm gốm, phải thực hiện qua nhiều công đoạn, trong khuôn khổ hoạt động “Giai điệu từ đất” các nghệ nhân làng gốm Bàu Trúc đã giới thiệu tới du khách các công đoạn để tạo ra một sản phảm gốm hoàn chỉnh.

Lựa chọn đất sét là một khâu tương đối quan trọng, nó quyết định sự thành bại của quá trình chế tác sản phẩm. Nguyên liệu làm gốm của người Chăm làng Bàu Trúc gồm: đất sét, cát, nước ngọt; trong đó đất sét ở làng Bàu Trúc với độ kết dính đặc biệt góp phần quan trọng tạo nên sự độc đáo cho sản phẩm gốm Bàu Trúc.

Nghệ nhân Đàng Thị Hoa (45 tuổi) đang tiến hành nhồi đất sét   

Đất sét khi đem về tiến hành ngâm, đổ nước ngập lên toàn bộ lượng đất sét, thời gian ngâm khoảng 12 tiếng, sau đó đưa đất lên khỏi hố ngâm để trộn đất và nhồi đất, nguyên liệu để thực hiện hai khâu này là sự kết hợp của đất sét - cát - nước ngọt. Cát ở đây là loại cát mịn hạt, ở vùng gần bờ sông, cát chính là độ ánh li ti của áo gốm, một chi tiết có tầm quan trọng không kém. Tỷ lệ trộn đất: 2 cát - 1 đất, không được quá nhiều cát hay nhiều đất sét mà cần có sự đong đếm khéo léo, đó cũng là kinh nghiệm lâu năm của người thợ gốm thạo nghề. Trộn xong là nhồi đất. Nhồi đất chia làm hai giai đoạn: nhồi đất bằng chân và nhồi đất bằng tay. Nhồi là cách loại bỏ tạp chất tránh tình trạng gẫy, đổ sản phẩm khi tạo dáng; đồng thời là cách để các nguyên liệu (đất sét, cát, nước ngọt) hòa quyện vào nhau nhằm đạt độ dẻo lý tưởng.

Em Đàng Thị Vĩnh Thy (15 tuổi) - con gái út của cô Đàng Thị Hoa cũng theo nghề làm gốm theo sự chỉ dẫn của mẹ 

Công đoạn nặn hình dáng gốm

Nếu đào đất là một kỹ thuật đặc biệt, cách ngâm đất là một đặc trưng thì cách trộn, nhồi đất và cát cũng thể hiện một đặc trưng riêng biệt. Điều đó có nghĩa là tất cả các khâu đều có mặt quan trọng nhất định và để tạo nên sản phẩm gốm thì cần phải có sự liên kết hài hòa tất cả các khâu nêu trên.

Tiếp đó là công đoạn tạo dáng, nặn hình gốm. Chính công đoạn này những giá trị nghệ thuật của gốm Chăm Bàu Trúc được khẳng định rõ nét. Tạo dáng gốm gồm: nặn hình, trang trí, miết láng và tu sửa gốm.

Những người thợ gốm Bàu Trúc tạo hình gốm bằng tay, không phải bàn xoay. Họ đi giật lùi xoay quanh khối đất và nặn hình thay vì đặt nó lên bàn xoay. Bằng đôi tay mềm mại cùng với những động tác vừa uyển chuyển, vừa nhanh nhẹn đã tạo nên những “hình hài gốm” đa dạng, tinh tế lại rất hài hòa. Dụng cụ bổ trợ cho việc làm gốm cũng rất giản dị: đó là cái hòn kê, là những vải cuộn, vòng quơ, vòng cạo…dùng để chà láng thân gốm, chải láng, cạo mỏng,...

Công đoạn trang trí hình dáng gốm

Còn về hoa văn cũng được tạo nên từ những vật dụng cũng giản đơn, sơ sài không kém: đó là vỏ sò để dập lên thân gốm, là que sắt, là cây cọ, là ruột cây viết mực để vẻ những đường tròn quanh thân áo gốm, hay vẽ những hình tam giác, hình hoa lá, cỏ cây; là cái răng lược đã hỏng để trang trí những vạch sóng nước, là móng tay, là hoa thực vật để trang trí xen kẽ vào nhau tạo nên những hình khối đẹp mắt và lạ lẫm…

Các nghệ nhân tài hoa đã tạo ra những sản phẩm tròn, đều như nhau, họ khéo léo khi trang trí, họa tiết hài hòa, đối xứng, chỉ với những công cụ làm đơn giản, thậm chí thô sơ nhưng bằng bàn tay nghệ thuật, các nghệ nhân đã cho ra đời những sản phẩm gốm đẹp mắt và độc đáo.

Gốm Chăm Bàu Trúc kiêng kỵ các loại hoa văn hình động vật, hình người. Họ quan niệm rằng vẽ hình người, hình động vật lên gốm và khi đem gốm nung thì cũng như đem hình người, hình động vật lên giàn thiêu trong đám tang người Chăm Bàlamôn (vì người Chăm làng Bàu Trúc là cộng đồng người Chăm Ahier theo tục hỏa táng).

Chuẩn bị hoàn thành sản phẩm

Cuối cùng là nung gốm. Nung gốm là một công đoạn chứa đựng những kỹ thuật quan vừa quyết định chất lượng của sản phẩm gốm vừa khẳng định những giá nghệ thuật thể hiện trên áo gốm. Gốm Bàu Trúc được nung lộ thiên nên trước khi xếp gốm, người thợ phải xếp các nguyên liệu nung (củi, rơm, trấu) thành những lớp nền nhất định. Tiếp theo việc xếp gốm, phủ lên bề mặt một lớp rơm dày, tiếp đó họ đổ thêm một lớp trấu mỏng lên mặt rơm và dùng cây đòn dài đập nhẹ đều làm cho lớp rơm trên lò gốm có độ xốp, kết chặt lại với nhau.

Lò nung được đốt lúc về chiều khi trời êm gió hoặc gió nhẹ, để lò nung có nhiệt độ đều đặn, ổn định, thường chọn hướng đốt lò nung theo chiều ngược gió nhằm tránh hướng gió thổi mạnh làm cho nguyên liệu rơm, củi cháy quá nhanh không kịp nung chín gốm, tránh được sức gió thổi mạnh bay lớp tro rơm trên bề mặt lò, lớp tro sẽ giữ và hấp thụ được nhiệt độ để nung chín gốm.

Một số sản phẩm gốm Bàu Trúc được trưng bày giới thiệu tại chương trình 

Sắc màu loang lổ là một trong những yếu tố quan trọng góp phần tô điểm cho gốm Chăm Bàu Trúc

Nếu có nhu cầu trang trí, nhuộm màu thực vật cho áo gốm, thì ngay khi gốm đã chín, lò còn nóng, người thợ gốm dùng cây dài móc, đưa từng cái gốm ra ngoài lò để trang trí. Nếu không có nhu cầu trang trí thì lò gốm khi đã nung chín phải để đến khi lò cháy hết nguyên liệu, nguội hẳn thì mới đưa gốm ra khỏi lò nung.

Giá trị nghệ thuật được tạo ra ở công đoạn nung gốm chính là cách rắc màu lên áo gốm, đó là sự phun màu tự nhiên với cách thức tự do và ngẫu nhiên. Vì vậy áo gốm được trang trí bằng sắc màu sống động - sắc màu loang lổ. Chính sắc màu này là một trong những yếu tố quan trọng góp phần tô điểm cho gốm Chăm Bàu Trúc.

Du khách theo dõi các công đoạn tạo ra sản phẩm gốm Bàu Trúc...    

Chiêm ngưỡng và mua những sản phẩm làm từ gốm Bàu Trúc

Để tạo ra những sản phẩm gốm trải qua nhiều công đoạn đòi hỏi kỹ năng, sự đầu tư, ngoài ra là kinh nghiệm và tay nghề khéo léo, điêu luyện. Họ - những người thợ gốm dân gian không qua trường lớp, nhưng đã mang đến những sản phẩm nghệ thuật độc đáo, đặc trưng hết sức riêng biệt, không lẫn vào đâu của gốm Bàu Trúc. Đó cũng là những gì du khách có thể cảm nhận được khi hòa mình vào không gian làng gốm Bàu Trúc tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam.

Hải Yến